Jak to jest ubiegać się o pracę, gdy dokumenty mamy na płeć inną niż odczuwamy? Jak to jest być w pracy i przechodzić tranzycję? Kiedy i jak robić transpłciowe coming outy? TOMASZ JANOTA dzieli się własnymi doświadczeniami 

Od autora: W „Replice” nr 83 (styczeń/luty 2020) przeczytałem poradnik „Transpłciowe dziecko w szkole”. Był przeznaczony głównie dla nauczycieli/ek i uczniów/uczennic, ale też dla każdego, kto nie miał styczności z osobami transpłciowymi i chciałby się czegoś dowiedzieć. Zainspirowany poradnikiem wpadłem na pomysł, by opisać, jak to jest być osobą trans w pracy – jak to jest ubiegać się o pracę, będąc trans, i jak to jest funkcjonować w pracy, gdy np. przechodzi się tranzycję albo jest się jeszcze przed nią. Mój tekst oczywiście nie wyczerpuje tematu. Został napisany na podstawie moich własnych doświadczeń. Jestem transpłciowym chłopakiem, mam 26 lat i na koncie kilka miejsc zatrudnienia. Nie jest to mój debiut na łamach „Repliki”. 2,5 roku temu napisałem tekst „Mój słoik szczęścia” o mojej tranzycji, o trudnej walce o to, by móc być sobą. Jestem dozgonnie wdzięczny „Replice” za tamtą publikację – dzięki niej poznałem wiele wspaniałych osób, poczułem się pewniej. Tamten artykuł również pomógł mi zebrać pieniądze na mastektomię.

Od redakcji: Tekst Tomka o jego tranzycji, o problemach fi nansowych, zdrowotnych i problemach z nieakceptującą mamą opublikowaliśmy w „Replice” nr 72 (marzec/kwiecień 2018). Tych, którzy go nie znają, zachęcamy do lektury. Jest nam niezmiernie miło czytać, że tekst miał pozytywny wpływ. Po to właśnie jest „Replika”.    

Rozmowa o pracę a deadname

Rozmowy kwalifikacyjne są stresujące z samej definicji – martwimy się, czy dobrze wypadniemy, jakimi pytaniami zostaniemy zaskoczeni, czy poradzimy sobie z odpowiedziami i przede wszystkim – czy finalnie zaproponują nam pracę. Ale my, osoby trans, mamy jeszcze dodatkowe powody do stresu. Jeśli jesteśmy przed tranzycją lub w jej trakcie, to zamartwiamy się niezgodnością w naszych dokumentach – w dowodzie osobistym, świadectwach pracy czy ukończenia szkoły znajduje się imię, jakie nadano nam przy urodzeniu – imię, które nie odnosi się do płci, którą odczuwamy. Imię dla nas obce. Deadname.

Próbujemy różnych metod podejścia do tego problemu.

1. Jedną z nich jest przyjście na rozmowę jako osoba z dokumentów, czyli pozostanie w ukryciu, niemówienie o transpłciowości przyszłemu pracodawcy. Plusem tej metody jest – w teorii – mniej stresu na rozmowie. Wielki minus jest taki, że jeśli zostaniemy zatrudnieni, zaczynamy pracę, ukrywając prawdziwą płeć i nie wiedząc, czy mamy do czynienia z przyjaznym otoczeniem czy nie. Ukrywanie się w pracy to stres na co dzień, nieustanne myśli, czy zaryzykować i zrobić coming out czy lepiej nie, to nieustanne obserwowanie zachowań współpracowników i ich reakcji, próby wyczytania, czy byliby przyjaźnie nastawieni czy nie. Czasem można trochę wybadać teren wcześniej, ale to dość trudne. Pozostałe dwie opcje zakładają, że potencjalny przyszły pracodawca od razu dowie się o naszej transpłciowości, a my dowiemy się, czy atmosfera w firmie jest transfobiczna czy nie.
2. Wysyłamy CV z danymi, którymi w przyszłości będziemy się posługiwać, czyli takimi, których obecnie nie mamy w dowodzie, a jednocześnie takimi, które są zgodne z tym, jak się czujemy. Warto przy tym pamiętać, że CV to nie dokument tożsamości – to tylko przedstawienie umiejętności i kompetencji dla pracodawcy. Nie łamiemy więc prawa, wysyłając CV z imieniem preferowanym. Na samej rozmowie, gdy dojdzie do okazania świadectwa pracy, czy też ukończenia szkoły, wszystko wyjaśniamy. A więc robimy coming out. Tym samym od razu sprawdzamy, czy rekruter, a więc i firma, jest przyjazny osobom trans. Jeśli nie, to może nie ma co żałować, gdy się pracy nie dostanie, bo i tak byłoby nam w niej ciężko. Innym plusem tej metody jest to, że rekruter będzie nas od początku odbierać poprawnie – przed spotkaniem, czytając nadesłane papiery, nastawi się na spotkanie z osobą z CV – i taką też osobę pozna. To dokumenty będą niezgodne ze stanem faktycznym, a nie odwrotnie. Jeśli rekruter nie jest transfobem, będzie wiedział, że cały „problem” jest tylko formalnością.
3. Trzecia metoda jest mało polecana, ale warto opowiedzieć, jak wygląda: to wysłanie CV na imię z dokumentów i przyjście na rozmowę, prezentując płeć odczuwaną. Czyli w CV dziewczyna, a na rozmowę przychodzi chłopak albo odwrotnie. Wtedy od samego początku trzeba się wyoutować, bo rekruter będzie na „dzień dobry” zaskoczony – nastawi się na poznanie osoby z dokumentów, a pozna „kogoś innego”. Może poczuć się zmieszany, może być to dla niego niekomfortowa sytuacja. Co gorsza, może uznać, że to osoba się „nie zgadza” – a nie dokumenty. I w momencie, gdy my będziemy przedstawiali swe kompetencje, rekruter będzie skupiał się nie na słuchaniu nas, tylko na „procesowaniu” całego wydarzenia – oto ma osobę transpłciową na rekrutacji. Raczej nie zwiększy to naszych szans na zatrudnienie.

Dlatego osobiście polecałbym drugą opcję. Sam stosowałem w przeszłości wszystkie trzy podejścia, a teraz, gdy moja płeć odczuwana zgadza się już z dokumentami, problem w ogóle zniknął, ale i tak zawsze jest inna kwestia – mówić o swej transpłciowości współpracownikom czy nie? Robić coming out? O tym za chwilę.

Przydatne pytania, które możesz zadać podczas rozmowy kwalifikacyjnej:

1. „Czy pracownicy w waszej firmie posiadają plakietki identyfikujące?” – Jeśli pracodawca potwierdzi, warto zapytać, czy na twojej plakietce pojawi się imię preferowane. To ważne, by pracować w środowisku, w którym nie będziemy się bać czy krępować. Plakietka na nasze przyszłe dane ułatwi nam funkcjonowanie.
2. „Czy mogę liczyć na nieujawnianie moich danych z dokumentów?” – To pytanie pozwoli nam zobaczyć nie tylko, czy firma ogarnia RODO, ale czy zwyczajnie zdaje sobie sprawę, że w naszym przypadku dane wrażliwe są szczególnie wrażliwe. 3. „Do kogo w fi rmie mam się udać po zakończonej rozprawie w sprawie zmiany dokumentów?” – Pracodawca w odpowiedzi wyjaśnia, jak wygląda u nich ta procedura. W większości przypadków podpisuje się aneks do umowy o pracę – podobny do aneksów w przypadkach, gdy ktoś bierze ślub i zmienia nazwisko.

Używanie deadname’u – obowiązkowe?

Wyobraźmy sobie taką sytuację. Transkobieta przychodzi do lekarza. W dokumentach ma jeszcze męskie imię. Może być od kilku lat w trakcie korekty, a może być dopiero przed korektą. Lekarz zwraca się do niej w formie męskiej mimo jej próśb o formę żeńską – tłumaczy, że nie może, bo ma prawny obowiązek wynikający z dokumentów. Znam szereg podobnych sytuacji. Otóż nie, nie ma takiego obowiązku. Nie ma przepisu, który mówi, że do kobiety trzeba zwracać się żeńskimi formami, a do mężczyzny męskimi. Mnóstwo osób używa zresztą innych imion niż te w dokumentach – i jakoś nikt nie ma z tym problemu, dopóki te imiona „przynależą” do tej samej płci. Natomiast kodeks etyczny takich zawodów jak psycholog czy psychiatra nakłada wręcz obowiązek traktowania pacjenta z szacunkiem. American Psychological Association, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Polskie Towarzystwo Seksuologiczne, zalecają wprost podążanie za klientem w kwestii jego preferencji językowych. Jedyny „przymus” misgenderowania – czyli stosowania wobec kogoś form przynależnych płci z dokumentów, a nie płci odczuwanej – jest tylko w samych dokumentach. Tak więc nie ma żadnych prawnych przeszkód, by nie tylko u lekarza, ale również na co dzień w pracy współpracownicy używali wobec nas form przynależnych płci przez nas odczuwanej. Nasza płeć należy do nas – nie ma powodu, by współpracownicy mieli na niej temat „własną opinię”.

Moje doświadczenia z pracą w ukryciu i z coming outem w pracy

1. Gdy nie miałem jeszcze zmienionych dokumentów i nikt w pracy nie wiedział, że jestem chłopakiem, pracowałem, ukrywając transpłciowość. To była praca na magazynie wielkopowierzchniowego sklepu. W moim dowodzie widniały wciąż żeńskie dane, a ponieważ byłem wtedy na początku tranzycji, na początku terapii hormonalnej, to jej efektów (np. zarostu, obniżonego głosu) nie było jeszcze widać. Współpracownicy i klienci odbierali mnie jako kobietę. Początkowo nie bolało mnie to bardzo, w końcu funkcjonowałem tak wcześniej przez szereg lat. Z czasem doskwierało jednak coraz mocniej. Gdy okazało się, że nowi pracownicy, którzy nie znali mojego imienia, odbierali mnie jako mężczyznę, zaczęło mi tym bardziej zależeć, by przestać funkcjonować jako kobieta. To wiązało się z cięższymi pracami na magazynie. Zdarzyło się też jednak, że ktoś zobaczył mnie z większym ciężarem i powiedział jednemu z nowych, że to przecież ciężar powyżej kobiecej normy, i podał przy tym moje imię. Coś jakby wtedy pękło we mnie – to, że jestem zmuszony do życia w ukryciu, stało się nie do zniesienia, przygnębiało mnie. Za każdym razem, gdy słyszałem, jak wołają mnie, używając żeńskiego imienia, czułem ból i rozdrażnienie.
2. Zwolniłem się i wyjechałem do Holandii, gdzie znalazłem identyczną robotę. Byłem brany do „męskich zadań” – noszenia ciężkich skrzyń. Z niektórymi ledwo sobie radziłem. Gdy ktoś znał moje imię, podchodził i pytał, co robię w męskiej ekipie. Odpowiadałem, że po prostu mnie zawołali. Za każdym razem, gdy zwracano się do mnie nie moim imieniem, tylko bezosobowo, czułem ulgę. Szefowa zauważyła, że moja współlokatorka była moją dziewczyną – uznała więc nas za parę lesbijską i… wyoutowała się przed nami. To była Polka. Powiedziała, że uciekła z kraju, by móc żyć normalnie. Pokrzepiony jej coming outem, powiedziałem jej o mojej transpłciowości. Natychmiast skojarzyła wszystkie dziwne sytuacje. Przykładowo: jeden z liderów na hali zabiera mnie na linię z samymi mężczyznami i daje pracę powierzoną dla nich. Po chwili przychodzi jedna z liderek i zabiera mnie z powrotem, mówiąc, że jestem dziewczyną – wszyscy to słyszą. Albo dziewczyna prosi, bym przenosił cięższe rzeczy, a za chwilę ktoś trzeci mówi o mnie, używając żeńskich zaimków. Albo wpada kilku nowych pracowników i jeden z nich, chłopak, dziwi się, że nie mam siły prowadzić dobrze załadowanego paleciaka. Słyszę: „Co z ciebie za facet?” – po chwili ktoś inny woła mnie po imieniu, ten chłopak przeprasza i pomaga mi. Albo na stołówce słyszę, jak mówią: „To nie facet, tylko kobieta”. Zapamiętałem też kilka milszych sytuacji, np. dziewczyny proszą, bym coś za nie przeniósł. Albo w hotelu, w którym ja i wielu pracowników mieszkaliśmy, słyszeli, że używam męskich końcówek, rozmawiając z moją dziewczyną albo widzieli, że kupuję męskie kosmetyki. Po tym, jak szefowa wyoutowała się przede mną, a ja przed nią – powiedziała, że mogą mi na plakietce dać imię Tomasz. Sama to zaproponowała, gdy ja jakoś na to nie wpadłem. To było bardzo miłe – tylko niestety było za późno, wiele osób używało już mojego żeńskiego imienia. Używanie imienia Tomasz mogło być niebezpieczne, zwłaszcza że kilku z moich współpracowników wydawało się groźnymi transfobami. Dziś, z perspektywy czasu, żałuję, że nie powiedziałem o sobie od razu pierwszego dnia tamtej pracy. Z drugiej strony, być może jako wyoutowana osoba trans przed tranzycją, byłbym dyskryminowany? Już się nie dowiem.
3. Wracam do Polski, ma miejsce proces sądowy i otrzymuję zmienione dokumenty – już z męskim imieniem. Jestem „oficjalnie” Tomkiem. Dostaję pracę jako tester gier komputerowych. Zaczynam więc na nowo. Nikt nie wie o mojej transpłciowości, bo przecież nie musi. Jestem po prostu chłopakiem. Jestem zadowolony, każdy mówi do mnie Tomek. Ale zbliża się moja operacja usunięcia piersi, bardzo się na nią cieszę, ale nie mogę się tym dzielić. Czasem też jestem smutny, gdy wydaje mi się, że za bardzo piersi widać. O tym też nie mogę z nikim porozmawiać. Z czasem otwieram się i dokonuję coming outu. Reakcja współpracowników kompletnie mnie zaskakuje – wiele osób podchodzi, gratuluje, okazuje wsparcie – kilku z nich nawet konkretne, finansowe – byłem wtedy w trakcie zbiórki pieniędzy na operację na portalu crowdfundingowym. I było jeszcze coś. Jedna osoba z firmy zaproponowała mi wyjście na piwo. Nie znałem jej za bardzo, a brałem za lesbijkę. Porozmawialiśmy – okazało się że to nie lesbijka, lecz też transpłciowy chłopak, tyle że przed tranzycją, wciąż szukający siebie. Mówił, że podziwia mój coming out, że sam się na razie boi, że ciągle słyszy seksistowskie komentarze. Jednocześnie nie zdawał sobie sprawy, że ci, którzy podczas tego typu dyskryminujących „dyskusji” milczą, to nasi potencjalni sojusznicy. Tylko oni nie powinni milczeć, ale też głośno wypowiadać swe opinie. A po moim coming oucie okazało się, że nawet niektórzy z tych, którzy dyskryminowali, zmienili zdanie. Gdyby nie ja, on nigdy by nie pomyślał, że tak może być. Utorowałem mu drogę.
4. Kolejna firma to było też testowanie gier. Pierwszego dnia stresuję się, a jestem już zdeterminowany, by żyć otwarcie. Stres mija drugiego dnia, gdy widzę jedną z moich nowych współpracowniczek z tęczową torbą na ramieniu. Później okazuje się, że to producentka, z którą będę długo współpracować. Chciałem od razu do niej podbiec i jej powiedzieć, ale to był tylko drugi dzień, stwierdziłem, że poczekam. Niemniej, sama ta tęczowa torba dała mi mnóstwo pozytywnej energii. Odczekałem kilka miesięcy, w trakcie których zauważyłem, że chyba jestem przez współpracowników brany za geja. Wypowiadają się przy mnie poprawnie, mówią „osoby homoseksualne”, „geje” – nigdy „pedały”. Tak dochodzimy do zeszłego roku, gdy po raz drugi szedłem w Marszu Równości w Katowicach. Idę i… dostrzegam moją producentkę! Jest kolorowo ubrana, na twarzy prócz uśmiechu ma namalowaną flagę. Bez zastanowienia podchodzę i ją przytulam. Ona mówi, że na Marszu jest jeszcze inna osoba z naszej firmy. Ogromna radość. Potem kilku współpracowników odnajduje mnie na Facebooku. Dowiadują się, że jestem transpłciowy. Dostaję długie wiadomości o tym, jak podziwiają moją walkę. Czytam je wszystkie po kilka razy. I wtedy robię przełom. W pierwszą rocznicę publikacji w „Replice” udostępniam na Facebooku część tamtego artykułu. Każdy będzie mógł przeczytać – i tego właśnie chcę. Reakcje? Zero hejtu, zero niezrozumienia. Masa pozytywów, otwarte rozmowy. Czułem się wolny i spełniony. A nie musiałem się outować z transpłciowości – jestem chłopakiem, jestem w heteroseksualnym związku, mógłbym się „wtopić”. Ale nie chcę. Dlaczego? Bo jestem dumny z tego, kim jestem i z powodu drogi, którą przeszedłem, by móc być sobą – nie chcę jej wymazywać, przeciwnie, chcę o niej mówić, ona jest częścią mnie. Wszystkim osobom trans i w ogóle LGBTIA, które nieraz usłyszały, że „zawiodły rodzinę” – kochani/e, nie, to rodzina was zawiodła, jeśli nie akceptuje. Ale trochę odbiegam od tematu, bo tekst ma być o pracy. Pamiętajcie więc, że w pracy też spędzacie mnóstwo czasu – w pracy też warto i można być sobą. Trzymam za was kciuki!

W mediach społecznościowych Tomek funkcjonuje jako Tomasz Andrzej Czerny.  

Tekst z nr 86/7-8 2020.

Digitalizacja archiwum „Repliki” dzięki wsparciu finansowemu Procter & Gamble.