Do kogo należy moja płeć? – cz. 1

O tym, w jaki sposób osoby transpłciowe zmieniają oznaczenie swojej płci w dokumentach, czyli jak odbywa się tranzycja prawna – w Polsce i w wybranych krajach europejskich – pisze EWELINA NEGOWETTI, adminka grupy „Transpłciowość w rodzinie” na FB, mama nastoletniego transpłciowego chłopaka

 

 

Wyobraź sobie, że jesteś leworęczny_a. Można być leworęcznym, prawda? Ale w pracy, w domu, w szkole każą ci pisać prawą ręką. Większość jest praworęczna, więc ty też możesz. Po prostu musisz się nauczyć posługiwać prawą ręką zamiast wymyślać, że jesteś osobą leworęczną. Gdy miałeś_aś 3 latka, nic nie wskazywało, że będziesz osobą leworęczną! To twój wybór, że nie chcesz pisać prawą ręką. Udowodnij nam, że nie jesteś osobą praworęczną. Dwa lata pisz prawą ręką, odwiedź masę lekarzy, nie zapominając o psychologach, którzy może pomogą ci stać się osobą praworęczną. Kiedyś tego nie było przecież!

Tak wyglądał świat do 1983 r. Do lat 80. XX w. leworęczność bywała traktowana jak forma zaburzenia.

Tak wygląda codzienność osób transpłciowych i/lub niebinarnych w Polsce w 2023 r. Są osobami leworęcznymi w praworęcznym świecie sprzed 1983 r.

Płeć ubrań, płeć fryzur, płeć toalet

Od kilku miesięcy temat transpłciowości jest jednym z najbardziej gorących, zarówno wśród polityków, jak i osób, które w swojej codziennej pracy spotykają się z osobami transpłciowymi i potrzebują wiedzy na temat transpłciowości, by rozumieć osoby, których transpłciowość dotyczy bezpośrednio. Pozostawmy sprawy medyczne na boku, przypominając tylko o najważniejszych z nich, by zrozumieć sytuację osób transpłciowych i niebinarnych w kontekście kwestii prawnych.

Transpłciowość (w tym niebinarność) nie jest wyborem. Osoba transpłciowa nie wybiera sobie bycia osobą transpłciową. Jesteśmy wychowywani i socjalizowani zgodnie z binarnym podziałem na płeć żeńską i męską. Właśnie na takim podziale opiera się nasza organizacja społeczeństwa. Taki podział jest uproszczeniem, ponieważ nie od dzisiaj mamy wiedzę, że tożsamość płciowa to spektrum, które rozciąga się pomiędzy binarną płcią męską a binarną płcią żeńską. Te binarne płcie są jak nawias zamykający spektrum tożsamości płciowej. W tym spektrum spotkamy osoby niebinarne, osoby transpłciowe, osoby cispłciowe, ponieważ każda osoba ma swoją tożsamość płciową – niezależnie od płci oznaczonej przy urodzeniu.

Płeć jest oznaczona przy urodzeniu zgodnie z rozporządzeniem z 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej1. Rozporządzenie nie podaje wytycznych do określenia płci dziecka. Lekarz po porodzie ocenia jedynie prawidłowość zewnętrznych narządów płciowych. W ciągu zalecanego czasu 1 godziny lekarz wykonuje mnóstwo działań, a określenie płci dziecka i podanie płci rodzicom jest jednym z najmniej czasochłonnych. W praktyce – jest to moment, gdy lekarz ocenia to, co widzi. Tożsamości płciowej nie widać. Tożsamość płciowa rozwija się w człowieku wraz z jego rozwojem.

Uważnie czytając powyższy fragment, zauważamy, że płeć określana przy urodzeniu jest w zasadzie zgodna ze stanem faktycznym – powtórzmy: lekarz oznacza to, co widzi. Widzi narządy płciowe. Jednak tożsamość człowieka nie znajduje się w tych narządach płciowych. Nie wiemy dzisiaj, gdzie w ciele jest „zakodowana” tożsamość płciowa człowieka. Mając dostęp do dzisiejszej wiedzy medycznej, możemy twierdzić, że tożsamość płciowa jest niezależna od płci nadanej przy urodzeniu. Przykładem bardzo obrazowym może być sytuacja, która nie ma nic wspólnego z transpłciowością: kobieta z powodów medycznych poddaje się obustronnej mastektomii. Po tej operacji ta kobieta jest nadal kobietą. Wykonanie mastektomii nie wpłynęło na jej tożsamość płciową. Mężczyzna, który jest po amputacji nóg – jest mężczyzną po amputacji nóg. Jego tożsamość płciowa się nie zmieniła. Osoba niebinarna, która w wyniku wypadku będzie miała niedowład ręki, będzie nadal osobą niebinarną. Te przejaskrawione przykłady mają na celu pokazanie, że jakakolwiek część ciała ludzkiego nie odpowiada za naszą tożsamość płciową.

Powszechnie uważa się, że zdecydowana większość ludzi ma zgodność płci określonej przy urodzeniu z odczuwaną tożsamością płciową. Czy rzeczywiście ta większość jest zdecydowana? Nie wiemy tego, ponieważ w Polsce nie mamy de facto żadnych danych liczbowych na temat osób transpłciowych (w tym niebinarnych). Mamy pewne szacunki lub określamy je na zasadzie analogii do innych krajów. Słyszymy w przestrzeni publicznej, że „nagle jest tak dużo osób transpłciowych”, ale nie wiemy, ile ich jest, nie wiemy, czy to jest nagły wzrost, nie wiemy, czy to jest wzrost w ogóle. Obserwując dane ze źródeł zagranicznych, mamy pewne wyobrażenie liczb, które możemy przyłożyć do polskich realiów.

Przykładowo: w Szwecji w latach 1972- -1992 zgłaszało się do kliniki średnio 11,6 osoby rocznie w celu prowadzenia tranzycji medycznej. Ale już w roku 2018 zgłosiło się 446 osób. Natomiast wśród młodych osób (poniżej 20. roku życia) w 2017 r. zgłosiło się aż 727 osób z niezgodnością płci – vs. 31 osób z tej grupy 10 lat wcześniej. Jest to wzrost o 2345% w ciągu 10 lat2.

Dane z różnych krajów podają inne liczby, ale we wszystkich zauważalny jest ogromny wzrost liczby osób z deklarowaną niezgodnością płciową.

Dlaczego temat transpłciowości jest istotny w dyskursie społecznym? Ponieważ organizacja społeczeństwa wymusza na każdym z nas określanie się jako osoba danej płci – czy to gry korzystamy z toalety (męska, damska), czy gdy kupujemy odzież (czapka męska, czapka damska), czy gdy idziemy do fryzjera (mężczyźni nie farbują włosów, kobiety powinny) itd. Jeśli ktoś łamie te narzucone, ale i przyjęte reguły, staje się „zagrożeniem” dla porządku społecznego. Nie ma znaczenia, że ten porządek może być sztuczny i umowny, a życie w nim w pewnym stopniu absurdalne. Zastanówmy się zatem, czy naruszenie tego sztucznego porządku podziału na płcie binarne byłoby korzystne, czy niekorzystne dla nas wszystkich.

Zacznijmy od przyjrzenia się rzeczywistości i codzienności, w jakiej muszą funkcjonować osoby, których tożsamość płciowa nie jest zgodna z płcią nadaną przy urodzeniu.

Osoba transpłciowa w Polsce mierzy się z ogromną liczbą wyzwań, o których nie wiedzą osoby cispłciowe. Ten brak wiedzy jest poniekąd zrozumiały. Mając określone prawa, uznajemy za oczywistość, że są one dostępne dla wszystkich. Osoba cispłciowa może korzystać z szatni zgodnie ze swoją tożsamością płciową – osoba transpłciowa nie może, ponieważ ma w dokumencie zaznaczoną literkę „K” lub „M”, która określa, z której szatni osoba transpłciowa MUSI korzystać. Cispłciowe dziecko może w szkole być nazywane ksywką, zdrobnieniem czy innym imieniem, bo tak lubi – dziecko transpłciowe MUSI być nazywane imieniem z dokumentów, ponieważ dokument jest ważniejszy niż potrzeba dziecka (transpłciowe dziecko nie wybierało sobie imienia, jakie mu nadano po urodzeniu). Cispłciowa kobieta może zrobić prawo jazdy i się nim posługiwać bez informowania osób trzecich o swojej tożsamości płciowej, transpłciowa kobieta, bez zmiany sądowej oznaczenia płci w dokumentach, jest narażona na ciągłe tłumaczenie się ze swojej transpłciowości; tłumaczenie się ludziom, którzy w ogóle nie powinny mieć wiedzy na temat tożsamości płciowej danej osoby kierującej samochodem.

Absurdalność codziennych zdarzeń i konieczność mierzenia się z nimi są jednym z powodów, dla których osoby transpłciowe decydują się na prawne uzgodnienie płci – w Polsce jest to sądowe uzgodnienie płci.

Jak wygląda uzgodnienie płci w Polsce?

Uzgodnienie płci, inaczej sprostowanie zapisu płci w akcie urodzenia, jest w Polsce możliwe do przeprowadzenia. Dotyczy to zarówno osób pełnoletnich, jak i niepełnoletnich. Po raz pierwszy sprostowano akt urodzenia w Polsce w 1964 r., gdy Sąd Wojewódzki w Warszawie wydał pozytywny wyrok. Od 59 lat w Polsce możliwe jest więc uzgadnianie płci metrykalnej. Podkreślam to, bo gdy słuchamy polityków wokół, to mogłoby się wydawać, że temat transpłciowości pojawił się w naszej polskiej rzeczywistości wczoraj.

Ta pierwsza sprawa o uzgodnienie płci metrykalnej dotyczyła transpłciowej kobiety – osoby o uznanej reputacji w środowisku zawodowym i prywatnym, majętnej oraz mającej stabilną sytuację rodzinną. Te fakty nie powinny mieć oczywiście wpływu na wydawane wyroki, ale wydaje się, że w tej pierwszej sprawie o uzgodnienie płci mogło to mieć znaczenie, choćby z uwagi na możliwość opłacenia adwokata czy przeprowadzenie całego procesu. Przeprowadzenie tego pierwszego procesu było możliwe również dzięki aktywnemu zaangażowaniu powódki i jej dużej wiedzy zdobytej za granicą na temat możliwości przeprowadzenia takiego procesu.

W kolejnych latach pojawiły się dwie ważne uchwały. W 1978 r. Sąd Najwyższy uznał, że dopuszczalne jest również sprostowanie aktu urodzenia bez wymogu chirurgicznego dostosowania płci3.

Ówczesne podejście sądu jako instytucji określało się jako zgodne z „nurtem humanistycznym”. Ideą było zapewnienie, by zmiana oznaczenia płci w dokumentach sprawiła, aby dana osoba mogła żyć zgodnie ze swoją tożsamością płciową. Jeśli ta prawna zmiana byłaby niewystarczająca dla tej osoby, to, dzięki tej prawnej zmianie, osoba ta może decydować swobodnie o ewentualnych zabiegach czy operacjach chirurgicznych.

Sytuacja odwrotna, gdy złożenie pozwu ma wymóg dokonywania interwencji chirurgicznych czy nawet „obowiązek” korzystania z terapii hormonalnej, jest opresyjnym działaniem państwa wobec osoby transpłciowej.

Mimo tego pierwszego wyroku z 1964 r., do dzisiaj nie istnieją przepisy regulujące uzgodnienie płci metrykalnej. Trzeciego stycznia 2013 r. pojawił się projekt ustawy mającej na celu regulację sytuacji prawnej osób, których płeć metrykalna nie jest zgodna z płcią oznaczoną przy urodzeniu.

Ustawa o uzgodnieniu płci z 2015 r. (zawetowana przez Andrzeja Dudę) była jedyną próbą stworzenia pewnego porządku prawnego.

Dzisiaj czasem słyszymy głosy, że można wrócić do tej już gotowej ustawy. Jednak w 2023 r. nie możemy się cofać do rozwiązań, które nawet wówczas – prawie 10 lat temu – już nie były doskonałe. Nie powinniśmy krytykować tamtej ustawy i deprecjonować pracy osób, które ją tworzyły. Życie jednak idzie do przodu i zmiany w prawie powinny być dostosowywane i podążać za człowiekiem, a nie odwrotnie.

Obecnie procedura prawnego uzgodnienia płci opiera się na procesie sądowym na podstawie art. 189 kodeksu postepowania cywilnego.

Brak ustawy o uzgodnieniu płci powoduje, że sędziowie nie mają jasnych wytycznych, ale też sam temat transpłciowości (w tym niebinarności) jest na tyle nieznany sędziom, adwokatom i adwokatkom, pełnomocnikom i pełnomocniczkom, że cały proces sądowy odbywa się zbyt często w atmosferze naruszającej godność osoby transpłciowej lub niebinarnej.

Nie zawsze musi to wynikać ze złej woli osób prawniczych zaangażowanych w proces. Częściej wynika to z niewiedzy na temat realiów życia osoby transpłciowej, która nie ma uzgodnionej płci w dokumentach. Nie można zapominać również, że obecny tryb procesowy wymaga pozywania rodziców, co jest dodatkowym źródłem niepotrzebnych emocji (niezależnie, czy rodzice są wspierający, czy wręcz przeciwnie).

Można by sobie wyobrazić, że osoba transpłciowa przed prawnym uzgodnieniem płci w dokumentach żyje jak osoba bez dokumentów. Ale rzeczywistość jest w praktyce gorsza. Osoba transpłciowa żyje często tak, jakby się posługiwała nie swoimi dokumentami. I nie robi tego, bo chce. Robi tak, bo to państwo zmusza osobę transpłciową do posługiwania się dokumentami, które nie odpowiadają stanowi faktycznemu, a jedynie chronią porządek społeczny.

Jak wygląda proces uzgadniania płci w innych krajach?

Prawne uzgodnienie płci w każdym kraju wygląda nieco inaczej, przyjmowane rozwiązania leżą w gestii poszczególnych krajów. Zmiana oznaczenia płci w dokumentach powoduje szereg kolejnych konsekwencji i te konsekwencje muszą znaleźć kolejne rozwiązania w prawie. Nie można skopiować jednych rozwiązań prawnych i „wkleić” ich do odmiennego systemu.

Jakie są zalecenia i jaki jest kierunek w innych krajach?

PORTUGALIA: Ustawa z 2018 r. zezwala na uzgodnienie płci osobom, które ukończyły 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych. Osoby, które ukończyły 16 lat, mogą działać przez przedstawiciela ustawowego oraz powinny posiadać jedną opinię lekarską dotyczącą wyrażenia świadomej zgody. Wymagane jest obywatelstwo portugalskie. Nie jest wymagane przedstawianie żadnej opinii medycznej o transpłciowości ani nie ma wymogu przebycia czy rozpoczęcia jakichkolwiek interwencji medycznych. Nie ma również wymogu rozwiedzenia się dla osób, które zawarły wcześniej związek małżeński (małżeństwa jednopłciowe są legalne). Wniosek składa się w odpowiedniku naszego urzędu stanu cywilnego, a decyzję otrzymuje się do 7 dni od złożenia wniosku. Osoba składająca wniosek wnosi również o jednoczesną zmianę imienia i może poprosić o wydanie nowego aktu urodzenia, na którym nie będą zamieszczone żadne wzmianki o naniesionej zmianie oznaczenia płci.

Na drugim biegunie rozwiązań prawnych są WĘGRY: Nowelizacja z 2020 r. polegała na zmianie w akcie urodzenia rubryki „płeć” na rubrykę „płeć urodzenia” i tym samym zamknęła możliwość zmiany oznaczenia płci, bo „płeć” w prawnym sensie to „płeć tak określona przy urodzeniu”.

FRANCJA: Wniosek o zmianę oznaczenia płci składa się do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania lub miejsca urodzenia wnioskodawcy. Od 2016 r. nie ma wymogu dokonywania jakichkolwiek interwencji chirurgicznych ani posiadania opinii lekarskich. Nie ma wymogu rozwiedzenia się dla osób pozostających w związku małżeńskim, ponieważ małżeństwa jednopłciowe są legalne, zatem zmiana oznaczenia płci w dokumentach jednego z małżonków nie ma wpływu na kwestię małżeństwa czy statusu dzieci z tego związku. Decyzja jest wydawana po weryfikacji ustawowych przesłanek w ciągu 2tygodni (w przypadku osób małoletnich wymagana jest decyzja sądu). Francja daje możliwość korekty oznaczenia płci w dokumentach osobom uchodźczym.

NORWEGIA: Zgodnie z ustawą wniosek składa się na zasadzie samookreślenia do norweskiego urzędu podatkowego na formie zgłoszenia (w Norwegii rejestr osób jest prowadzony przez urząd podatkowy, nie urząd stanu cywilnego). Nie ma wymogu posiadania dokumentacji medycznej, potwierdzenia jakichkolwiek interwencji chirurgicznych czy tzw. testu realnego życia, który do niedawna jeszcze obowiązywał w Polsce (trzeba było przez jakiś czas – np. 2 lata – realnie żyć i funkcjonować społecznie w płci odczuwanej, ale z dokumentami z płcią oznaczoną przy urodzeniu – przyp. red.). Osoba, która skończyła 16 lat, składa wniosek samodzielnie, natomiast dziecko w wieku od 6 lat do 16 jest reprezentowane przez osobę lub osoby sprawujące władzę rodzicielską bądź opiekę. W przypadku dzieci poniżej 6. roku życia, jeśli władza rodzicielska jest dzielona i nie ma zgody jednego z rodziców, brane jest pod uwagę „najwyższe dobro dziecka”. Nie ma wymogu rozwiedzenia się przed wystąpieniem o zmianę oznaczenia płci (bo małżeństwa jednopłciowe są legalne), natomiast wymagane jest zamieszkiwanie na terenie Norwegii (dla osób z obywatelstwem norweskim mieszkających poza krajem są nieco odmienne przepisy).

BELGIA: W 2018 r. Belgia zniosła wymóg interwencji medycznych i zmiana oznaczenia płci jest wprowadzana na podstawie deklaracji (samookreślenia) osoby zainteresowanej. Wniosek taki składa się urzędnikowi stanu cywilnego i na deklaracji zamieszcza się oświadczenie o płci odczuwanej „od dłuższego czasu”. W 2018 r. w Belgii uznano, że brak możliwości oznaczenia płci jako niebinarna łamie konstytucyjne prawo równego traktowania i niebycia dyskryminowanym. Nie ma wymogu bycia rozwiedzionym_ą (małżeństwa jednopłciowe są legalne), a dodatkowo Belgia umożliwia zmianę oznaczenia płci osobom uchodźczym czy migrantom zamieszkującym w Belgii na stałe.

MALTA: Prawo z 2015 r. precyzuje, że osoba ubiegająca się o zmianę oznaczenia płci nie musi przejść żadnych interwencji chirurgicznych, nie musi przyjmować hormonów ani nie potrzebuje uczestniczyć w żadnych spotkaniach z psychologiem, terapeutą itp. w celu dochodzenia swojego prawa do prawidłowego oznaczenia płci. Osoba zainteresowana składa jasną i niepozostawiającą wątpliwości deklarację, że płeć oznaczona w akcie urodzenia nie jest zgodna z odczuwaną tożsamością płciową. Do deklaracji dołącza kopię aktu urodzenia, oznaczenie płci, o jaką składa wniosek, oraz podaje imię, jakiego życzy sobie w nowym zapisie. Na Malcie nie ma wymogu dolnego limitu wieku, a różnice w wymaganiach dla osób pełnoletnich i niepełnoletnich nie są znaczące. Osoba poniżej 16. roku życia może złożyć wniosek o oznaczenia płci za zgodą opiekuna/rodzica. Kluczowa jest „świadoma zgoda dziecka”, którą rodzice dołączają do pisemnie przedstawionej woli dziecka. Po przedłożeniu dokumentów weryfikowane jest, czy przestrzegana jest Konwencja Praw Dziecka, a dobro dziecka zostaje uznane za najwyższe w złożonym wniosku. Czas trwania całej procedury trwa maksymalnie 30 dni. Na Malcie istnieje również rozwiązanie dla osób niebinarnych: możliwość zaznaczenia płci jako „X” jest dostępna od 2018 r.

SZWAJCARIA: Od 2021 r. każda osoba (obywatel_ka Szwajcarii) może złożyć przed urzędnikiem stanu cywilnego deklarację ustną bądź pisemną (zasada samostanowienia) i zawnioskować o zmianę oznaczenia płci. Nie wymaga się dokumentów medycznych w tym celu ani przeprowadzenia interwencji chirurgicznych. Procedura zmiany oznaczenia płci jest dostępna również dla osób uchodźczych.

DANIA: Od 2014 r. nie ma wymogu przeprowadzenia jakichkolwiek interwencji medycznych ani dostarczania opinii lekarskich. Cała procedura odbywa się w trybie administracyjnej procedury zmiany oznaczenia płci. Osoba zainteresowana składa pisemnie wniosek w urzędzie i czeka 6 miesięcy, które są jakby „podtrzymaniem zainteresowania przeprowadzenia zmiany w dokumentach”. Po odczekanych 6 miesiącach otrzymuje nowy numer ubezpieczenia społecznego, a następnie nową kartę zdrowia z naniesionymi nowymi danymi i może wystąpić wówczas o stosowną zmianę w paszporcie, prawie jazdy i akcie urodzenia. Obecnie toczą się rozmowy na temat likwidacji sześciomiesięcznego okresu oczekiwania dla osób małoletnich. Dania, podobnie jak Malta, Luksemburg i kilka innych krajów unijnych, wychodzi z założenia, że utrzymywanie dolnej granicy wieku w procesie uzgadniania płci metrykalnej jest szkodliwe dla młodych osób transpłciowych, ponieważ brak uzgodnienia płci metrykalnej blokuje im m.in. dostęp do rynku pracy. Chodzi o to, by osoba, która kończy 18 lat, miała już właściwe dokumenty „w ręce”, a nie zaczynała dopiero wtedy całego procesu4.

ISLANDIA: Od 2019 r. nie ma wymogu interwencji medycznych czy zabiegów chirurgicznych w celu uzyskania zmiany w oznaczeniu płci w dokumentach. Nie ma wymogu korzystania z poradni psychologicznej czy terapii. Prawo również przewiduje, że osoba poniżej 15. roku życia może zmienić, za zgodą rodziców, oznaczenie płci oraz imię w rejestrze obywateli. Jeśli nie posiada zgody rodziców, to decyzję podejmuje komisja ekspertów. Cała procedura ogranicza się do złożenia wniosku. Osoby używające oznaczenia „X” dla płci mają prawo do zmiany formy gramatycznej swojego nazwiska do formy neutralnej. Tak zwana komisja ekspertów to zespół specjalistów potwierdzający medyczną zasadność zmiany oznaczenia płci danej osoby. Jest to rozwiązanie stosowane w m.in. w Czechach oraz Rosji i zastępuje konieczność przechodzenia przez proces sądowy.

LUKSEMBURG: Od 2018 r. prawo jasno określa, że brak dotychczasowych interwencji medycznych nie ma wpływu na wystąpienie osoby o zmianę oznaczenia płci w dokumentach. Jednak prawo określa kryteria, które powinna spełnić osoba transpłciowa w celu zmiany znaczenia płci. Kryteria te nie muszą być spełnione wszystkie naraz, lecz są propozycją do wyboru, a więc: funkcjonować publicznie zgodnie z odczuwaną tożsamością płciową lub funkcjonować zgodnie ze swoją tożsamością płciową w swoim środowisku rodzinnym albo zawodowym, albo otoczeniu przyjaciół. Jeśli zmiana oznaczenia płci dotyczy dziecka poniżej 5. roku życia, w przypadku sporu rodziców dziecko jest reprezentowane przez tego bardziej „zaangażowanego” w jego życie.

Warto wspomnieć kraje, w których nie ma żadnych uregulowań prawnych w obszarze zmiany oznaczenia płci. Są to: ALBANIA, ANDORA, ARMENIA, AZERBEJDŻAN, MACEDONIA, MONAKO, SAN MARINO oraz WĘGRY, które, jak już wspomniałam, od 2020 r. zakazały możliwości zmiany oznaczenia płci. Na drugim biegunie jest rozwiązanie dostępne w WIELKIEJ BRYTANII, gdzie można zmienić oznaczenia płci oraz imię i nazwisko w prawie jazdy paszporcie czy innych dokumentach urzędowych – bez posiadania zmiany metrykalnej płci w akcie urodzenia.

Obserwując rozwiązania w różnych krajach, widoczne są pewne wspólne tendencje i kierunki5:

1. Znoszenie limitu wieku.

Trwa żywa dyskusja na temat zniesienia ograniczeń wiekowych osób małoletnich w celu dania im możliwości prawnego uzgodnienia płci na bazie ich oświadczenia. Jako powód podaje się, że większość osób transpłciowych zdaje sobie sprawę ze swojej tożsamości przed ukończeniem 18 lat (choć nie należy tego brać za regułę). Przykładem jest Hiszpania, która od stycznia 2023 r. wprowadziła możliwość zmiany oznaczenia płci dla osób od 16. roku życia na podstawie osobistej deklaracji. Nie ma wymogu dostarczania żadnych dodatkowych dokumentów medycznych. Deklarację należy utrzymać i potwierdzić po 3 miesiącach. Przesłanką jest, że dobro dziecka jest prawem najwyższym, również gdy stoi ono w konfl ikcie z osobami wykonującymi władzę rodzicielską nad tym dzieckiem. To spojrzenie daje dziecku prawo do wypowiedzenia się w temacie, który dotyczy wszak jego.

2. Zwrócenie uwagi, by procedura uzgadniania płci była transparentna i dostępna.

Również w kwestii finansów. W Polsce całość opłat za proces sądowy, powoływanie biegłych i ewentualne koszty dodatkowe ponosi osoba składająca pozew. W Irlandii od 2015 r. procedura jest bezpłatna. W Wielkiej Brytanii w maju 2021 r. opłata została zmniejszona ze 140 funtów do 5 funtów.

3. Demedykalizacja i depatologizacja transpłciowości.

Kraje, które dotychczas wymagały (dosłownie lub domyślnie) wykonywania nieodwracalnych operacji w celu udowodnienia determinacji w dążeniu do zmiany oznaczenia płci – rezygnują z tego wymogu.

4. Zniesienie wymogu rozwodzenia się dla osób transpłciowych pozostających w związku małżeńskim.

Kwestia ta jest łatwiejsza do procesowania w krajach, gdzie istnieje możliwość zawierania związków jednopłciowych (małżeństw lub związków partnerskich). W Niemczech, Austrii, Belgii, Hiszpanii, we Francji, w Islandii, Szwecji, Szwajcarii i Holandii procedura przewiduje, że osoby pozostające w związku małżeńskim mają aktualizowany akt ślubu. W Niemczech jest to zapisane jako „państwo nie może zmuszać nikogo do rozwodu”. W Polsce jest wymóg przeprowadzenia rozwodu, co nie jest takie proste, ponieważ główną przesłanką do rozwodu jest rozpad pożycia małżeńskiego. Transpłciowość jednego z małżonków nie oznacza automatycznie rozpadu pożycia.

Te cztery wymienione punkty nie są zamkniętą listą wspólnych kierunków. Jednak rozwiązania prawne różnych krajów pokazują, że widoczna jest tendencja do rezygnacji z oznaczania płci w dokumentach. Płeć przestaje być istotnym kryterium dla zawierania związków. Wiele krajów wprowadziło lub wprowadza oznaczenie dodatkowe dla płci – jako „niebinarna” i „neutralna” lub „brak płci”. Austria od 2019 r. wprowadziła oznaczenie „płeć różna/inna” (niem. divers) dla osób interpłciowych. Niemcy: Od 2016 r. maja opcję „divers” lub opcję nieoznaczania płci (możliwą dla np. osób interpłciowych). W Amsterdamie i Utrechcie idzie się już w kierunku rezygnacji z obowiązku oznaczania płci. Niderlandy rozważają obecnie rezygnację z określania płci w dowodach osobistych (na wzór niemiecki).

Kolejne kraje rezygnują z wymogu przedstawiania kosztownej, czasochłonnej dokumentacji medycznej, która zawiera w sobie często upokarzające doświadczenia w procesie tranzycji medycznej. Żadna osoba trzecia nie ma większej wiedzy na temat naszej tożsamości płciowej niż my sami. Niezależnie od tego, czy jest się osobą transpłciową, czy cispłciową, o naszej tożsamości płciowej wiemy najwięcej my sami, a nie ktoś inny.

Samostanowienie zamiast poddawania się badaniom w celu zdobycia dokumentacji uprawomocniającej do zmiany oznaczenia płci jest szansą na zwrócenie godności osobom transpłciowym i niebinarnym.

Thomas Paine, myśliciel doby oświecenia i zwolennik radykalnych idei wolnościowych, napisał: „Jeden człowiek nie może posiadać drugiego”. To było za czasów kolonializmu. Dzisiaj, podążając za tą myślą, możemy się zastanowić: Do kogo należy nasza płeć? Kto decyduje o naszej tożsamości płciowej? Sędzia? Lekarz? Urzędnik? Jeśli to prawo nie należy do mnie, to do kogo ono należy?

W drugiej części tekstu w następnym numerze „Repliki” Ewelina Negowetti opisze procedury tranzycji prawnej w kolejnych krajach, w tym w kilku spoza Europy.

***

1 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej (Dz.U. 2018 poz. 1756).

2 Por. P. Quillon, Enquete sur la dysphorie de genre, Paris 2022.

3 Por. M. Adamczewska-Stachura, P. Pilch, Postępowania w sprawach o ustalenie płci. Przewodnik dla sędziów i pełnomocników, Warszawa 2020.

4 Por. Prawne aspekty zmiany płci w wybranych państwach europejskich, red. J.M. Łukasiewicz, Toruń 2022.5

5 Por. Steering Committee on Anti-Discrimination, Diversity and Inclusion (CDADI), Thematic report on legal gender recognition in Europe – First thematic implementation review report on Recommendation CM/Rec(2010)5 (2022) Council of Europe, June 2022.

***

Ewelina Negowetti – adminka grupy „Transpłciowość w rodzinie” na FB. Aktywistka, edukatorka, ilustratorka edukacyjna. Mama transpłciowego syna. Z wykształcenia specjalistka ds. zarządzania organizacjami pozarządowymi. Laureatka nagrody LGBT+ Diamonds Awards 2022 r w kategorii „Ambasadorka osób LGBT+”. Nieustannie rzuca wyzwanie aksjomatom. O to, w co wierzy, walczy do końca.  

 

Tekst z nr 101/1-2 2023.

Digitalizacja archiwum „Repliki” dzięki wsparciu finansowemu Procter & Gamble.