Do kogo należy moja płeć? – cz. 3

Trzecia i ostatnia część tekstu EWELINY NEGOWETTI o tym, jak w różnych krajach świata wygląda tranzycja prawna, czyli procedura zmiany oznaczenia płci w dokumentach osób transpłciowych

 

W ostatniej części cyklu o prawnych uzgodnieniach płci w różnych krajach czas na kraje, które budzą szczególne zainteresowanie. Mowa o Rosji, Ukrainie, Chinach, Indiach i USA. Dlaczego te kraje budzą to zainteresowanie? Ponieważ rozwiązania, nastroje i kierunki, jakie zauważamy w tych państwach, pokazują, czego możemy się spodziewać na naszym rodzimym podwórku. Jakich wpływów możemy zacząć wypatrywać. To istotne, ponieważ transpłciowość jest nadal tematem tabu w Polsce, a kiedy coś stanowi tabu, to opinia społeczna nie bazuje na wiedzy i faktach, lecz na zasłyszanych opiniach. Te „z zachodu” służą najczęściej temu, by pokazać (wyimaginowane) zagrożenia.

Rosja

Zaczniemy od Rosji, kraju, gdzie prawa człowieka nie są dobrem najwyższym i to ma znaczenie w kontekście praw osób transpłciowych i niebinarnych.

W Rosji kwestię zmiany oznaczenia płci reguluje od 1997 r. ustawa o aktach stanu cywilnego. Od 2018 r. obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia Federacji Rosyjskiej i ten akt prawny precyzuje procedurę zmiany oznaczenia płci. W teorii osoba powinna okazać w urzędzie stanu cywilnego certyfikat komisji eksperckiej – zaświadczenie o transpłciowości – z placówki medycznej. Przez długi czas nie istniał nawet wzór takiego zaświadczenia, zatem wiele urzędów odmawiało zmiany oznaczenia płci, a sprawy były kierowane na drogę sądową. Obecnie wzór taki istnieje, a proces prawnego uzgadniania płci jest doprecyzowany. Bazuje on, podobnie jak w innych krajach Europy Wschodniej, na „zmedykalizowaniu” kwestii transpłciowości, czyli na uzyskaniu diagnozy transpłciowości. Diagnoza jest wystawiana przez psychiatrę i opiera się na obserwacji pacjenta (sic!) przez okres od miesiąca do nawet 2 lat. Po uzyskaniu pozytywnej diagnozy należy zgromadzić jeszcze zaświadczenia od seksuologa i psychologa i finalnie uzyskać certyfikat komisji eksperckiej (procedura zbliżona do modelu czeskiego, o której pisałam w poprzednim artykule). Uzyskany certyfikat jest ważny rok (!).

Do 2018 r., do uzyskania certyfikatu komisji eksperckiej, było obowiązkowe przeprowadzenie interwencji chirurgicznych. Od 2018 r. i obowiązywania nowego rozporządzenia nie ma obowiązku przeprowadzenia interwencji chirurgicznych ani nawet poddawania się terapii hormonalnej. Jednak, trochę jak w Polsce nadal, przeprowadzone interwencje chirurgiczne (zwłaszcza te nieodwracalne) są niejako dowodem na determinację w dążeniu do zmiany oznaczenia płci u osoby poddającej się badaniu komisji eksperckiej.

Po uzyskaniu certyfikatu komisji osoba transpłciowa może udać się do urzędu stanu cywilnego w celu wymiany paszportu i naniesienia zmian w rejestrze stanu cywilnego. Od 2018 r. do lutego 2023 r. urzędy stanu cywilnego zarejestrowały ok. 2700 osób ze zmianą oznaczenia płci. Wśród tych osób, według rosyjskiego Ministerstwa Sprawiedliwości, jest 190 osób, które zawarły (heteroseksualne) małżeństwa po zmianie oznaczenia.

Nadal brak przejrzystości i rozwiązań prawnych będących skutkiem zmiany oznaczenia płci powoduje, że decyzja komisji eksperckiej jest wydawana często bardzo opieszale. Kwestia pozostawania w związku małżeńskim jest jedną z tych luk prawnych, które już znamy. Jest to temat nieuregulowany w wielu krajach, gdzie nie ma możliwości zawierania związków jednopłciowych. W Rosji to właśnie powoduje, że komisja ekspercka zwykle wstrzymuje się z wydaniem certyfikatu do czasu, aż osoba „uporządkuje” kwestie prawne w sposób uwiarygadniający (!) jej dążenia. Uzgodnienie płci w dokumentach ma też wpływ na realizowanie praw rodzicielskich. Z jednej strony – nie ma przepisów regulujących te kwestie, z drugiej – w praktyce transpłciowość rodzica ma wpływ na decyzje sądu rodzinnego w sytuacjach konfliktowych. Pewną szykującą się zmianę zwiastuje wypowiedź ministra sprawiedliwości Rosji – Kostantina Czuczenki – który zapowiedział rozpoczęcie prac nad nowelizacją ustawy o aktach stanu cywilnego, a celem tych prac ma być utrwalenie wartości rodzinnych w rosyjskim ustawodawstwie. To ważna informacja, bo transpłciowość, dotąd będąca pod „kuratelą” ministerstwa zdrowia, przechodzi jakby pod dodatkową – ministerstwa sprawiedliwości. To musi budzić niepokój. Na pewno życie wymaga prawnego uregulowania w przepisach odpowiedzi na pytania rodzące się po zmianie oznaczenia płci – kiedy osoba transpłciowa przechodzi na emeryturę, co w sytuacji aresztowania, co z aktem urodzenia dzieci itd.

Zasadniczo w Rosji, jak w wielu krajach, osoba transpłciowa, która zmieniła oznaczenie płci w dokumentach, pozostaje w akcie urodzenia swojego dziecka z niezmienionymi danymi. Czyli jest tu pewna ewidentna niespójność. Ciekawostką jest jednak, że jeden leningradzki urząd stanu cywilnego na skutek prawomocnego wyroku sądowego zarejestrował transpłciowego mężczyznę po zmianie oznaczenia płci w rubryce „matka dziecka” w akcie urodzenia dziecka.

Ukraina

Kwestie tranzycji prawnej w Ukrainie są dość podobnie traktowane jak w krajach sąsiednich. Transpłciowość w znacznej mierze więc jest tam kwestią medyczną, regulowaną przez kilka aktów prawnych, tj.: ustawę o opiece medycznej z 1992 r. i Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia nr 1041 „O ustaleniu przesłanek medyczno-biologicznych i społeczno-psychologicznych do zmiany (korekty) tożsamości płciowej oraz zatwierdzeniu formy podstawowej dokumentacji księgowej i instrukcji jej wypełniania” (2016). Pochodnymi regulacjami w tym zakresie są: ustawa „O Państwowym Rejestrze Cywilnym” (2010), Rozporządzenie Ministerstwa Sprawiedliwości Ukrainy nr 52/5 „O zatwierdzeniu regulaminu Państwowego Rejestru Cywilnego na Ukrainie” (2000), Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości Ukrainy nr 96/5 „O zatwierdzeniu zasad wprowadzania zmian we wpisach do rejestru cywilnego, ich odnawiania i anulowania” (2011).

Ciekawostką jest liczba wniosków złożonych do komisji eksperckiej w celu prawnego uzgodnienia płci przed rokiem 2016 (poprzednie przepisy), podawana przez Ministerstwo Zdrowia Ukrainy, która wynosi: 55. Z tych wniosków 20 zostało odrzuconych, a 35 osób uzyskało certyfikat (!) transpłciowości, który to jest pierwszym i niezbędnym etapem w procesie zmiany oznaczenia płci.

Nowe przepisy z 2016 r. zawierają dość szczegółowe wskazania dla lekarzy, co można uznać za poprawę dostępności do zmiany oznaczenia płci w dokumentach. Przepisy te precyzują:

1. Wiek minimum 18 lat.
2. Potwierdzoną dwuletnią obserwację psychiatryczną (nie należy tego utożsamiać ze znanym w Polsce tzw. testem realnego życia).
3. Potwierdzoną dysforię płciową.
4. Rozpoczętą terapię hormonalną (wyjątkiem jest sytuacja zdrowotna niepozwalająca na wdrożenie terapii hormonalnej).

W Ukrainie dzieci w wieku od lat 14 mogą rozpocząć tranzycję medyczną, nie otrzymają one diagnozy tożsamej dla osoby dorosłej, zatem z założenia są wykluczone z możliwości ubiegania się o zmianę płci metrykalnej przed ukończeniem 18 lat.

Obecne przepisy, dalekie od ideału, ogromnie różnią się jednak w stosunku do tych sprzed 2016 r. Wówczas osoba transpłciowa nie mogła m.in. posiadać dzieci poniżej 18. roku życia (to niespotykana w innych krajach regulacja prawna), musiała odbyć trzydziestodniowy pobyt w szpitalu psychiatrycznym oraz musiała przejść nieodwracalne interwencje chirurgiczne.

Po otrzymaniu certyfi katu komisji eksperckiej osoba zgłasza się do urzędu stanu cywilnego w celu skorygowania danych lub całkowitej zmiany imienia i nazwiska. Luką prawną jest natomiast brak wymogu rozwiedzenia się przed prawną zmianą oznaczenia płci w dokumentach. Powoduje to, że urząd stanu cywilnego, który zmienia oznaczenie płci, jednocześnie odmawia zmiany tego oznaczenia w akcie małżeństwa tej osoby. W Ukrainie trwają rozmowy na temat zmian prawnych, które powinny być wprowadzone, by uregulować następstwa prawne zmiany oznaczenia płci w dokumentach. Jednym z takich tematów jest obniżenie wieku emerytalnego osoby pozostającej już na emeryturze.

USA

W USA każdy stan ma swoje, niezależne rozwiązania, jeśli chodzi o rozwiązania prawne dotyczące uzgodnienia płci, tranzycji medycznej i tranzycji społecznej. To, jak są one różne, pokazuje, że nie tylko w Europie, ale i na całym świecie temat transpłciowości jest mocno obarczony światopoglądem osób mających władzę. Drastyczne zmiany w prawie, niezależnie „w którą stronę” (na korzyść lub niekorzyść osób trans), są tego dowodem. Wprowadzenie na Węgrzech zakazu zmiany oznaczenia płci w akcie urodzenia czy wprowadzenie zasady samostanowienia w Hiszpanii stanowią dowody na to, że bardzo często prawa osób transpłciowych to kwestia polityczna, nie dobro osobiste tych osób (płeć, tożsamość płciowa jako dobro osobiste).

Poważne następstwa takich politycznych rozgrywek obserwujemy teraz m.in. w stanie Floryda i Missouri – mają one na celu uniemożliwienie młodym ludziom i ich rodzicom dostępu do podstawowej opieki w zakresie zdrowia psychicznego i fizycznego.

Koncentracja na osobach małoletnich jest niestety bardzo popularnym leitmotivem, ponieważ tym, co łączy wielu ludzi o bardzo odmiennych poglądach, jest przeświadczenie, że „dzieci nie wiedzą nic o sobie i że obowiązkiem dorosłych jest decydować za nie w każdym obszarze ich życia”. I takie podejście zauważamy w Polsce, w wielu stanach USA i innych krajach. Przeświadczenie, że młoda osoba nie ma prawa decydować o sobie, leży u podstaw wielu rozwiązań prawnych, w tym tych dotyczących transpłciowości.

Prokurator generalny stanu Missouri Andrew Bailey wydał 20 marca br. nadzwyczajne rozporządzenie dotyczące opieki nad młodzieżą transpłciową, uzasadniając decyzję, że taka opieka zdrowotna jest „eksperymentalna”. Małoletnie osoby transpłciowe mają dostęp do tej „eksperymentalnej” opieki w stanie Missouri już od 40 lat. Bailey używa tej samej retoryki, która jest wykorzystywana przeciwko osobom LGBTQ od dekad, mówi, że tożsamość transpłciowa jest „zarazą społeczną”. Przy takim poziomie trudno szukać rozwiązań konstruktywnych, które zapewniają ochronę praw człowieka. Zarządzenie wydane w Missouri jest zestawem najokrutniejszych i skrajnie radykalnych przepisów, które czynią z osoby transpłciowej osobę wymagającą stałej wieloletniej obserwacji psychiatrycznej i leczenia psychiatrycznego jednocześnie.

Podobny dramat rozgrywa się w stanie Floryda, gdzie nowe przepisy zakazują tranzycji medycznej osób małoletnich. Zmiana przepisów odbywa się nie poprzez działania legislacyjne, lecz poprzez głosowanie rad lekarskich, jednak dzieje się to za namową gubernatora Florydy. Procedowane zmiany w prawie zezwalają na odebranie dziecka tym rodzicom, którzy zgadzają się na tranzycję medyczną swojego dziecka. Jest to ten sam przepis, na podstawie którego można odebrać dziecko rodzicom z tytułu przemocy domowej i wykorzystywania. W praktyce – jest to ewidentna próba legalizacji porywania dzieci w imię osobistych przekonań. W sytuacji dzieci transpłciowych – transfobiczny członek rodziny mógłby porwać dziecko rodzicom lub rodzicowi, który wspiera dziecko w procesie tranzycji.

W całym kraju republikańscy ustawodawcy złożyli co najmniej 150 projektów ustaw skierowanych przeciwko osobom transpłciowym, a łącznie jest procedowanych ponad 400 ustaw o podobnym kierunku działań. W Północnej Dakocie prawo umożliwia prokuratorom oskarżenie lekarza o wykroczenie – do 360 dni więzienia i 3 tys. dol. grzywny – za przepisanie blokerów dojrzewania transpłciowym dzieciom.

Jednocześnie zdecydowana większość stanów ma rozwiązania prawne pozwalające osobom transpłciowym uzgadniać płeć w dokumentach, prowadzić tranzycję medyczną oraz daje możliwość zapisu płci dla osób niebinarnych. W stanie Vermont osoby niebinarne mogą mieć w akcie urodzenia oznaczenie „x” jako płeć niebinarna. Takie rozwiązanie funkcjonuje w kilkunastu innych stanach.

Ten bardzo pobieżny opis sytuacji głównie małoletnich osób transpłciowych pokazuje, że USA nie jest ziemią obiecaną w każdym obszarze życia.

Indie

Indie – kraj kontrastów, również w temacie transpłciowości. Rozmawiając o osobach transpłciowych i ich prawach w Indiach, nie można uciec od kultury i religii oraz od kastowości. Dyskusja na temat samych praw człowieka, praw kobiet jest szerokim tematem wzbudzającym ogromne emocje. Kontrast pomiędzy szacunkiem i estymą dla hidźr w trakcie tradycyjnych ceremonii a ich codzienną pozycją społeczną jest przeogromny. Jednak skupmy się na osobach transpłciowych i ich prawie do uzgodnienia oznaczenia płci w dokumentach.

W 2014 r. Sąd Najwyższy Indii uznał istnienie trzeciej płci. Do tej grupy zaliczył osoby transpłciowe, w tym niebinarne. Uznanie trzeciej płci miało na celu potwierdzenie, że osoby transpłciowe mają w Indiach takie same prawa obywatelskie jak osoby cispłciowe. Od 2019 r. osoby transpłciowe nie muszą przechodzić żadnych interwencji medycznych w celu zmiany oznaczenia płci w dokumentach. Mogą zmienić oznaczenie płci z „K” na „M” i odwrotnie oraz mogą oznaczyć płeć w dokumentach literą „T” (transgender) lub „TG” (third gender). W wydanym orzeczeniu sąd zaznaczył, że uznanie osób transpłciowych nie jest sprawą jedynie społeczną czy medyczną, ale sprawą praw człowieka. Aby uzgodnić płeć w dokumentach, osoba transpłciowa musi, również tu, uzyskać certyfikat potwierdzający jej tożsamość płciową. Taki certyfikat jest przyznawany przez sędziego rejonu na zalecenie komisji przesiewowej. Komisja składa się z oficera medycznego, psychologa lub psychiatry, powiatowego urzędnika ds. opieki społecznej, urzędnika rządowego i osoby transpłciowej. Certyfikat ten uprawnia do zmiany imienia w akcie urodzenia oraz we wszystkich innych dokumentach, jakimi osoba się posługuje.

Chiny

Chiny – szacuje się, że w kraju, w którym rejestry dotyczące ludności są dość precyzyjne, mieszka około 400 tysięcy osób transpłciowych – binarnych. W Chinach niebinarność nie istnieje w żadnych zapisach prawa czy regulacjach. 20 kwietnia 2022 r. Chińska Narodowa Komisja Zdrowia zaktualizowała swoje przepisy dotyczące dostępu do operacji korygujących płeć: obniżono minimalny wiek do poddania się operacji z 20 do 18 lat oraz uproszczono obowiązkowe procedury operacyjne i usunięto wcześniejsze warunki przejścia przez rok poradnictwa psychologicznego lub leczenia psychiatrycznego przed operacją. Te zmiany są istotne, ponieważ w Chinach trzeba przejść operacje uzgadniania płci, jeśli chce się zmienić oznaczenie płci w dokumentach.

Wcześniejsze prawo z 2017 r. przewidywało, że dokument, który uprawniał do zmiany oznaczenia płci w dokumentach, był wydawany przez lekarza prowadzącego dopiero wówczas, gdy osoba poddała się dwóm odrębnym operacjom korekty płci: usunięcia narządów płciowych i ich rekonstrukcji. Obecne prawo wymaga „jedynie” pierwszej operacji – usunięcia narządów płciowych. W zapisach z 2022 r. usunięto również obowiązek korekty klatki piersiowej dla transpłciowych mężczyzn. Transpłciowe kobiety nie były zobligowane do operacji klatki piersiowej. Jednocześnie znany jest przypadek transpłciowej kobiety, której szpital odmówił przeprowadzenia operacji korygującej płeć i sąd podtrzymał tę odmowę, uzasadniając to faktem, że osoba nie rozwiodła się, a tym samym „dążyła do zachowania jednopłciowego małżeństwa”, które byłoby nielegalne, ponieważ osoba transpłciowa, by zmienić oznaczenie płci, musi być stanu wolnego. Również wymagana jest całkowita niekaralność.

Czyli, obiektywnie patrząc, zmiany prawne z 2022 r. są pewnym polepszeniem sytuacji prawnej osób transpłciowych. Jedynym nowym ograniczeniem, jakie wprowadza przepis z 2022 r., jest zawężenie listy placówek uprawnionych do prowadzenia tranzycji medycznej. Zaświadczenie ze szpitala spoza listy powoduje odrzucenie wniosku o zmianę oznaczenia płci. Nie jest to znaczna różnica w stosunku do stanu poprzedniego. ponieważ zasadniczo to właśnie placówki z tej listy przyjmowały osoby transpłciowe. Społeczność osób transpłciowych w Chinach weryfikuje i aktualizuje listę lekarzy i klinik przyjaznych osobom transpłciowym.

Transpłciowość w Chinach jest mocno medykalizowana oraz patologizowana. Nie jest to nic nowego dla Europejczyków, zwłaszcza z Europy Środkowo-Wschodniej. Takie mentalne uproszczenie transpłciowości stosuje się, by kształtować szybkie osądy i znajdować proste rozwiązania złożonych problemów albo kwestii, które wcale nie wymagają rozwiązań. Patologizacja i medykalizacja są też polem do korupcji i sytuacja osób transpłciowych w Chinach to potwierdza. Osoby o wyższym statusie materialnym mają ułatwiony dostęp do opieki medycznej, do korzystania z interwencji medycznych, a wreszcie do zmiany oznaczenia płci w dokumentach.

Kolejnym obowiązującym przepisem, dość podobnym do rozwiązania polskiego, jest wymóg notarialnej zgody „członka najbliższej rodziny” osoby transpłciowej. W praktyce chodzi o rodziców (również gdy osoba jest pełnoletnia), którzy muszą wyrazić zgodę na przeprowadzenie operacji korygującej płeć.

Pewną specyfiką, dość charakterystyczną dla relacji „władza – obywatel” jest obowiązek poinformowania władz o przeprowadzeniu interwencji medycznych w ramach tranzycji medycznej. Jednocześnie ten obowiązek nie zapewnia zmiany oznaczenia płci, ponieważ ilość wymagań stawianych osobie transpłciowej jest dość znaczna i nader często przekracza możliwości finansowe osoby.

***

Podsumowując rozważania na temat różnych rozwiązań prawnych w krajach nam bliższych kulturowo czy tych dalszych, nasuwa się jednoznaczny wniosek, że normę stanowią konwenanse, a prawa człowieka mają rację bytu o tyle, o ile podtrzymują konwenanse przy życiu. Jesteśmy ich niewolnikami i dopóki nie dostrzeżemy tego lub nie doświadczymy osobiście naruszania naszych praw – sami również wierzymy w nienaruszalność tych konwenansów. Jeśli nazywamy się osobami sojuszniczymi, to powinniśmy podjąć się chociaż trudu wyzwolenia się spod jarzma konwenansów. Nigdy nie wiadomo, kiedy to może nam się przydać osobiście.

***
Ewelina Negowetti – adminka grupy „Transpłciowość w rodzinie” na FB. Aktywistka, edukatorka, ilustratorka edukacyjna. Mama transpłciowego syna. Z wykształcenia specjalistka ds. zarządzania organizacjami pozarządowymi. Laureatka nagrody LGBT+ Diamonds Awards 2022 r w kategorii „Ambasadorka osób LGBT+”. Nieustannie rzuca wyzwanie aksjomatom. O to, w co wierzy, walczy do końca.  

 

Tekst z nr 103/5-6 2023.

Digitalizacja archiwum „Repliki” dzięki wsparciu finansowemu Procter & Gamble.