Bydgoszczanin MAREK OJDOWSKI to jedna z pierwszych osób, które odpowiedziały na nasz apel o widoczność seniorów LGBT+. Ma 61 lat. Z kawą i papierosem w ręku opowiada o 20 latach swojego alkoholizmu, o małżeństwie z kobietą, o seksrandkach w latach 80., o pierwszej miłości i o nowym życiu, jakie rozpoczął wraz z coming outem w wieku 50 lat. Rozmowa Tomasza Piotrowskiego (lat 26)

Dziś młode osoby LGBT+ mają aplikacje randkowe, seriale z wątkami LGBT czy portale społecznościowe, gdzie łatwo trafi ć na inne osoby queer, a tym samym zrozumieć swoją tożsamość czy seksualność. Dla mnie pomocne były chociażby łatwo dostępne filmy porno, bo dzięki nim zrozumiałem, że jednak pociągają mnie mężczyźni. Jak to było u ciebie, Marku?

Zrozumiałem to chyba już w zerówce. Spodobał mi się wtedy kolega z grupy. Jeszcze bardziej przekonałem się o tym, będąc już nastolatkiem, w siódmej klasie szkoły podstawowej. Importowano wtedy z NRD karty do gry, na których były nagie kobiety, a potem wydana została książka Michaliny Wisłockiej „Sztuka kochania”. Przeglądaliśmy z chłopakami te karty, te pozycje narysowane w książce i… mnie to zupełnie nie kręciło, chciałem zobaczyć na nich mężczyznę. Byłem wtedy przekonany, że jestem jedynym takim chłopakiem na świecie.

Ale udało ci się dowiedzieć, że jednak nie jedynym?

Pierwszą relację z mężczyzną miałem w wieku 16 lat. To były czasy tzw. pikiet, a więc spotykania się mężczyzn homoseksualnych w miejscach publicznych – na dworcu PKP, w szaletach miejskich i tym podobnych. Tam miałem swój pierwszy raz. Sam z obserwacji dowiedziałem się, że właśnie w takich miejscach należy szukać innych mężczyzn zainteresowanych tą samą płcią. Widziałem gejów przed dworcem PKP, widziałem, że idą do toalet, że stoją przy pisuarach, że wyciągają rękę jeden do drugiego. Tak wyglądała moja edukacja seksualna. Gdy pierwszy raz odważyłem się wejść do środka i inny mężczyzna wyciągnął rękę w kierunku mojego penisa, to uciekłem. Udało się dopiero przy drugim podejściu. Zazwyczaj chodzili tam mężczyźni starsi, ale moja pierwsza wspólna masturbacja była z 20-latkiem. Potem kilka razy jeszcze się widzieliśmy, raz pojechaliśmy nawet paczką znajomych do Gdyni. Niestety, dziś już on nie żyje.

Mężczyźni byli wtedy dla ciebie jedynie obiektami seksualnymi czy może bywało też uczucie?

[restrict]Tak chyba wtedy się myślało, że życie możesz łączyć jedynie z kobietą, a jeśli podoba ci się mężczyzna, jest to jedynie seksualna potrzeba, którą trzeba ukrywać. Chodziłem więc z kobietami do kina, do kawiarni, zakochiwaliśmy się w sobie. I naprawdę je kochałem, ale od wszelkich stosunków seksualnych od razu uciekałem. Po szkole podstawowej oblałem pierwszą klasę w liceum i poszedłem do szkoły wieczorowej. Tam poznałem nieco młodszego Macieja. Mieliśmy wtedy taką fajną paczkę, po lekcjach chodziliśmy do kawiarni na jakieś lody, na lampkę wina. Raz zabrałem go do swojego kolegi na imprezę i tam się rękoma spletliśmy. Po imprezie poszliśmy do lasku i tam się całowaliśmy. Spotykaliśmy się potem, mieliśmy też seks. Ale potem poszedłem do wojska, a jak wyszedłem, to on poszedł. A potem się ożeniłem i tak się to rozpadło.

Czekaj, czekaj… byłeś żonaty?

Ech… To trudny dla mnie temat. Miałem 26 lat. To była koleżanka mojej siostry. Wychodziliśmy razem w różne miejsca i po jakimś czasie – dla mnie zupełnie nagle – okazało się, że wszyscy czekają na ślub. Poddałem się temu. Teoretycznie małżeństwo trwało 2 lata, a praktycznie – 12 dni. Z wojska wyszedłem kilka lat wcześniej ze względu na moją upozorowaną chorobę, ale jednak w 1987 r. się o mnie upomnieli. 10 lutego mieliśmy ślub, a 22 lutego musiałem stawić się do wojska. Przez pierwszy rok przyjeżdżałem na przepustki do niej. Uprawialiśmy też seks, ale myślę, że ani mnie, ani jej nie sprawiał przyjemności. W kolejnym roku w wojsku korzystałem już z wolnego czasu inaczej – jeździłem do innych miast na seks z mężczyznami. Potem skończyłem służbę i przez 6 miesięcy trwała sprawa rozwodowa. Ja tę kobietę naprawdę kochałem, nie chciałem jej wyrządzić krzywdy. Wtedy zacząłem pić. Z jakimiś przerwami, ale dużo; w sumie – przez kolejne 20 lat.

Ona wiedziała o twojej orientacji? Wiedziała, czemu się rozstajecie?

(cisza) Nie wiedziała i może do dziś nie wie. Gdy skończyłem z nałogiem, w wieku 48 lat zrozumiałem, co zrobiłem. Cały czas się z tym mierzę, ale wspólnie z psychologiem doszliśmy do wniosku, że jednak dziś, po ponad 30 latach nie mogę do niej iść i tego wytłumaczyć tylko po to, by mi było lżej. Wiem, że ułożyła sobie życie, mam nadzieję, że jest szczęśliwa, a ja muszę już z tym żyć.

O tamtych czasach często słyszymy trudne historie osób LGBT+, na czele z akcją „Hiacynt”. Skąd wiedziałeś, gdzie są pikiety w innych miastach? Nigdy nikt cię nie przyłapał?

Byliśmy kryminalizowani, należeliśmy do półświatka razem z prostytutkami i złodziejami. Pierwszy taki wyjazd miałem do Sopotu. Przeczytałem gdzieś o Fantomie. To był bar w bloku mieszkalnym, siedziało się tam całą noc i nikomu to nie przeszkadzało, wszyscy wiedzieli, że to lokal gejowski. Tak samo przeczytałem gdzieś w gazecie o tym, że w Warszawie geje spotykają się na Dworcu Centralnym. Pierwszy raz pojechałem z kolegą, ale zaraz każdy kogoś poznał i się rozeszliśmy. Dziś się za głowię łapię, że byłem pierwszy raz w Warszawie, a gdzieś na Ursynów z obcym człowiekiem pojechałem. A co do tego, skąd wiedziałem… Gdy byłem w wojsku w Gdyni na Oksywiu, co weekend mieliśmy przepustkę na miasto i chodziliśmy non stop balować. Pewnego razu obeszliśmy już wszystkie lokale, koledzy dalej chcieli pić, a już prawie wszystko było zamknięte. Prawie, bo był jeszcze Sezam w Sopocie, klub gejowski. Za każdym razem, gdy chodziłem tam sam w mundurze, to wszelkie drinki miałem za darmo od facetów. (śmiech) Stwierdziłem, że też ich tam zabiorę. Piliśmy, było miło, ale jednak wtedy też zaczęła się dla mnie homofobia w wojsku – co chwilę były teksty, że ich zabrałem do pedalskiego lokalu. Jeden chciał mnie pobić. Na szczęście skończyło się dobrze.

Po dwóch latach wychodzisz z wojska, bierzesz rozwód. Co było dalej?

Wyjechałem do Poznania, poczułem powiew Europy. Zaczęły się pojawiać gazety LGBT+, takie jak np. „Okay. Miesięcznik dla Panów” czy „Inaczej”, które można było kupić w pierwszym sex shopie na piętrze księgarni Mickiewicza w Poznaniu. Zyskałem wtedy nieco więcej pewności siebie i najpierw poznałem Zbyszka w Warszawie na Dworcu Centralnym. Dał mi swój adres, pojechałem do niego do Przasnysza na weekend. Mieszkał z matka i siostrą. Po tym pobycie ustaliliśmy, że szukam nam wspólnego mieszkania w Poznaniu. Tak zaczął się mój pierwszy poważny związek z mężczyzną. Jego rodzina bardzo nas wtedy wspierała. Na ślubie jego siostry byliśmy nawet razem, mimo że druga z jego sióstr była zakonnicą. Złego słowa nikt nie powiedział.

A twoja rodzina? Też was wspierała?

Nie chcę za wiele o tym mówić. Mama dziś już nie żyje, ale przez wiele lat, nawet jako dorosły człowiek, miałem z nią wiele awantur. „Ty gnoju, ty pedale…” – nasłuchałem się od niej i od siostry przez całe życie. Ciężko mi o tym mówić. Z kolei ojciec był cichy, spokojny, nijaki. Gdy w 1994 r. wróciłem z Poznania do Bydgoszczy, miałem już cały plik numerów „Inaczej”. Czytałem je na fotelu. Pewnego razu ojciec, amator prasy i krzyżówek, mówi: „Daj mi poczytać”. Dałem mu, przejrzał i oddał właściwie bez słowa.

Jak długo trwał twój związek ze Zbyszkiem?

Niemal 3 lata, ale potem poznał kogoś w pracy. Jak się okazało – oszukiwał mnie kilka miesięcy. Potem, będąc jeszcze w Poznaniu, wszedłem w drugi związek. Pismo „Okay. Miesięcznik dla Panów” zorganizowało spotkanie czytelników w Szklarskiej Porębie. To był październik 1991 r., miałem 30 lat i z Poznania pojechałem na to spotkanie w płaszczu, w kapeluszu i we fioletowych półbucikach. Tak wtedy było modnie! Dojeżdżam do Szklarskiej, a tam lód, śnieg i do pensjonatu szło się jeszcze pod górę! (śmiech) Trochę ludzi tam było, miały być jakieś występy, jakiś wiersz miałem czytać… ale wszyscy się popili i wiadomo, jak to się skończyło. (śmiech) Na drugi dzień chodziliśmy wszyscy w parach za rękę po miasteczku i starsze panie nam machały z sympatią. Tam poznałem Piotra z Kalisza, nie miał jeszcze 18 lat, wylądowałem z nim w łóżku i tak to się zaczęło. Przyjechał potem do mnie do Poznania i tak 3 kolejne lata byliśmy razem. Jego matka była świadkinią Jehowy, nasyłała nam na mieszkanie, jak ja to mówię, „bojówki”. (śmiech) Ale potem nawet nas odwiedzała.

Zawsze wydawało mi się, że to były trudne czasy, a z tego, co mówisz, wynika, że chyba nie było najgorzej.

Wtedy myślałem, że może być tylko lepiej. Były tylko takie pokątne dogryzania i plotki w społeczeństwie na temat osób homoseksualnych. Ale lata 80. i Poznań kojarzą mi się z wielką wolnością. Panie, które nam wynajmowały mieszkanie, były podobno kuzynkami, ale kto wie? Może i parą? Kiedyś postanowiły przyjść do nas na kawę, więc sypialnię, do której kupiliśmy duże podwójne łóżko, zamknęliśmy, by ich nie kłuła w oczy. Tymczasem jedna z nich tam wparowała i krzyczy: „Ewa! Chodź, zobacz, jakie fajne łóżko oni sobie kupili!”. (śmiech) Nie rozmawialiśmy wprost o naszej relacji, ale musiały wiedzieć. Sąsiadki z naprzeciwka nieco unikaliśmy, ale na sylwestra zapukała do nas z szampanem i kieliszkami – i potem już stale na kawkę przychodziła. Nigdy wprost też nie pytała, ale tak chyba było wtedy, że ludzie wiedzieli lub się domyślali i nawet nie pytali. Pamiętam, w piekarni kiedyś pani zapytała mnie: „A pan dzisiaj bez brata?”, a ja mówię: „Ale to mój mąż jest! Ja dla męża te bułki kupuję”. A ona: „No to fajnie, to niech pan te weźmie dla męża”. Może nie było wtedy akceptacji, ale tolerancja – tak. Myślałem, że będzie tylko lepiej. Dopiero potem zauważyłem problem. Myśmy wtedy niczego jako społeczność nie chcieli, nie mieliśmy żadnych postulatów, nie wiedzieliśmy, że możemy i powinniśmy czegoś żądać. W ogóle chyba nie stanowiliśmy społeczności. A dziś? Dwa lata temu jechałem autobusem i czytając książkę, słyszę, jak jakiś facet gada do dziecka: „Co mówiłeś? Bo tatuś na pedała patrzył”. Zauważył, że mam tęczowe skarpetki. Odpowiedziałem mu: „A żona wie, że ty na pedałów patrzysz?”. (śmiech) No, mam niewyparzony jęzor, kiedyś może to się źle dla mnie skończyć. Innym razem u nas w Bydgoszczy na Starym Rynku był protest przeciwko aresztowaniu Margot. Byłem tam z moją znajomą, radną miejską. Usiedliśmy z tyłu na ławeczce, żeby odpocząć, bo kręgosłupy już nie te, a przy okazji zapalić papierosa. No i nagle pojawiła się jakaś starsza pani i na nas: „A wy w piekle zgnijecie! A pedały, a Polskę niszczycie…”. Mi rzadko języka w gębie brakuje, ale to mnie akurat rozłożyło. Dotarło do mnie, że jest na to przyzwolenie, że w ludziach jest pogarda. Wcześniej tego nie czułem, ale prawdą jest, że dopiero od 50. urodzin żyję otwarcie. Więcej w życiu pamiętam sytuacji, w których ukrywałem, że jestem gejem. Niestety.

Nie oceniasz siebie zbyt surowo? Samo to, że mieszkałeś w tamtych czasach ze swoimi partnerami, jest dla mnie aktem odwagi i pewnym aktywizmem.

Tylko wiesz, moja rodzina o niczym nie wiedziała. Pewnie się domyślali, bo chociażby na sekretarce mieliśmy nagrane: „Tu mieszkanie Marka i Piotra”. Albo jak spotykałem się z Maciejem, moją pierwszą miłością, to razem z całą paczką odwieźli mnie do Gdyni do wojska. Weszliśmy jeszcze w pociągu z Maćkiem do toalety i się całowaliśmy. I jak wyszliśmy, to siostra od razu: „Ty się z nim całowałeś!”. Potwierdziłem. Ale jakiegoś aktywizmu we mnie nie było. Mówiłem kolegom, ale bardziej na zasadzie wyjawienia tajemnicy. Kiedy przestałem pić, zacząłem się leczyć i nabrałem świadomości. Teraz czuję się dopiero wyoutowany. Bardzo pomógł mi w tym Facebook. Pamiętam, jak pierwszy raz wrzuciłem post dotyczący LGBT+ i cały czas śledziłem, kto i co napisze. Moja ciocia, która ma 76 lat, lajkuje wszystkie moje zdjęcia z tęczowych protestów.

A siostra?

Nie, z nią nie mam kontaktu od 10 lat. Wysyłała mi jeszcze ostatnio jakieś święte obrazki na Messengerze. Mi to szkodzi, więc usunąłem ją ze znajomych.

Wspominałeś, że związek z Maćkiem rozpadł się samoistnie. Spotkaliście się jeszcze kiedyś po latach?

Kilka lat temu znaleźliśmy się na Facebooku. Okazało się, że wtedy po wojsku też się ożenił i razem z żoną wyjechali do Niemiec. Tam teraz mieszka i pracuje, też już z nią nie jest i nawet dwa razy udało się nam spotkać już teraz, w dorosłym wieku. Poszliśmy nawet do łóżka po tych kilkudziesięciu latach. (śmiech) Fajnie się to zamknęło, bo wcześniej ciągle wspominałem tą relację.

Temat alkoholizmu pojawił się w naszej rozmowie kilka razy. Czujesz, że miała na to wpływ homofobia, ukrywanie przez ciebie orientacji?

Jasne. Ta presja społeczna… Nie miałem na świecie żadnego wzorca czy sygnału, że mogę zaakceptować moją homoseksualność, że tak można szczęśliwie żyć. To była wewnętrzna homofobia. Spotkałem ostatnio moją koleżankę z młodości i ona wprost mnie zapytała, czy mam jakiegoś faceta, mimo że wtedy o tym nie mówiliśmy. Ludzie wiedzieli, byli życzliwi, a sądziłem wtedy coś zupełnie innego. To nie społeczna homofobia zrzuciła mnie na dno, tylko ta w środku. Od roku jestem w trakcie terapii, żeby to sobie ułożyć. Obudziłem się dopiero w wieku 50 lat. Publiczny coming out Andrzeja Piasecznego – też w wieku 50 lat – był dla mnie naprawdę wartościowy. Ja wiem, co ta głowa myśli, ona zdaje sobie już sprawę, ile jest do stracenia.

Co sprawiło, że się obudziłeś?

Na ostatnim etapie mojego 20-letniego alkoholizmu koczowałem na działce mojej siostry w Gdańsku. Byłem po drugiej operacji nowotworu, po chemioterapiach. Po drugiej operacji już piłem z rozpaczy. Piłem non stop i od rana czołgałem się po mieście. Pewnego dnia usiadłem na przystanku i jakaś matka szarpnęła dziecko i mówi do niego: „Chodź, idziemy, bo tu pijak siedzi”. Był rok 2009. Na drugi dzień poszedłem do przychodni, tam mnie pokierowali dalej i jeszcze tego samego dnia byłem na meetingu Anonimowych Alkoholików. Terapia trwała 2 lata. Od 12 lat jestem czysty.

Alkohol wiele ci zabrał?

Znaczną część życia, wspomnień i pewnie też siebie. Nie potrafi łem utrzymać moich związków, normalnie ich poprowadzić.

Jak więc jest ci w tym nowym życiu?

Dwa lata temu zdałem maturę; wcześniej przez lata pracowałem jako sanitariusz. Podjąłem szkołę policealną, którą niestety przerwałem ze względu na homofobię jednej z nauczycielek. Zacząłem działać, walczyć. Chociażby w Grupie AA. Co roku przez kilka lat apelowałem na Warsztatach Literatury AA o to, żeby wyszła ulotka dla osób LGBT+. No i udało się. Od kilku lat jest w obiegu i mam nadzieję, że pomaga odnaleźć się potrzebującym w naszej społeczności wśród Anonimowych Alkoholików. Chociażby podczas spotkań indywidualnych z psychologiem usłyszałem, że temat mojej seksualności, a właściwie wynikającej z tego homofobii, jest nieistotny dla leczenia, że to jest osobna terapia i pewnie już ten temat mam dawno zamknięty. Nie, nie miałem i tak, homofobia była jednym z podstawowych przyczyn mojego alkoholizmu. Teraz udzielam się w środowisku, biorę udział w panelach dyskusyjnych, prowadziłem dwa spacery o queerowej PRL- -owskiej Bydgoszczy z okazji Pride Month. Mam fajną grupkę przyjaciół w przeróżnym wieku od 15 do 40 lat. Myślę teraz nawet o studiach! Razem z kolegą chcemy iść na psychologię. Mam 61 lat, więc zawodowo to już może nie wypali, ale powstaje teraz w Bydgoszczy Miejski Ośrodek Seniora. Zamierzam tam uderzyć i podziałać w kierunku seniorów LGBT+.

Jak dziś patrzysz na młodych ludzi? Czujesz zazdrość czy może cię wkurzają?

(śmiech) Jak prowadziłem 3 lata temu pierwszy spacer po queerowej PRL-owskiej Bydgoszczy dla młodych osób z naszego środowiska czy innych, to pojawiały się różne pytania. Było mi wstyd, że spotykaliśmy w publicznych toaletach na seks. Dzisiaj już wiem, że rozliczanie kogoś z seksu jest po prostu straszne. Zazdroszczę tym młodym ludziom. Jestem sam, jest mi dobrze, ale gdyby trafi ł się jakiś fajny przyjaciel, byłbym chętny. Grindra nie mam, próbowałem kiedyś Fellow, ale to nie to. Mam takie dziwne marzenia, że spotkam kogoś na ulicy czy w tramwaju i na starość będziemy razem na ławeczce siedzieć. Czytać książki i palić papierosy przy kawie. Taki romantyk jestem! (śmiech)[/restrict]

Osoby LGBT 60+, które byłyby gotowe opowiedzieć swoje historie na łamach „Repliki”, zapraszamy do kontaktu: redakcja@ replika-online.pl

Z KAROLINĄ i OLĄ, instagramerkami, mamami Olka i Jagienki, które wzięły udział w zeszłorocznej akcji „Jesteśmy rodziną” stowarzyszenia Miłość Nie Wyklucza, rozmawia Magda Jakubiak

Spotykam się z Karoliną i Olą po godz. 21, bo dopiero wtedy dzieciaki są już w łóżkach i możemy swobodnie pogadać. Widzę przed sobą dwie roześmiane babki, które traktują siebie z szacunkiem i partnersko, i bez cienia wątpliwości wiem, że to będzie owocne spotkanie. Dziewczyny poprosiły o nieupublicznianie ich nazwisk ze względu na ochronę prywatności ich dzieci.

Jak się poznałyście?

O: Na jednym z kobiecych portali, który istnieje do tej pory – „Kobiety kobietom”.

K: W listopadzie będziemy mieć rocznicę, 10 lat ze sobą. Zamieściłam ogłoszenie, w którym niestety albo stety opisałam dużo moich wad. Ale też przyzwyczajeń. Napisałam, jaka jestem i jak wygląda moje życie na co dzień.

Pamiętasz, co dokładnie tam napisałaś?

K: Było coś na zasadzie: hałaśliwa, ale nie wulgarna, pedantyczna, filmowa, ale nie serialowa, spontaniczna, perfekcyjna. Nie mam pojęcia, dlaczego tak to opisałam i dlaczego to zrobiłam. Ola odpowiedziała na ten anons dwoma słowami: „Zaczarowałaś mnie”. Bardzo lubię osoby, z którymi wiem, że nie będę się nudziła, stwierdziłam, że laska, która tak do mnie pisze, musi być kreatywna. I nie pomyliłam się.

O: A ja akurat wróciłam do Polski po wielu latach mieszkania we Włoszech. Na pierwszym spotkaniu poszłyśmy do klubu Glam, który jest w centrum Warszawy do dziś.

K: Dwa dni później spotkałyśmy się w Pawilonach i fajnie nam się rozmawiało, od początku chyba poczułyśmy flow. Przy czym pewna moja koleżanka ciągle pisała do mnie SMS-y, a mnie niezręcznie było wyciągnąć telefon przy Oli, dziewczynie, którą poznaję, i odpisywać koleżance. Tymczasem Ola zaczęła mnie „napastować”, żebym zobaczyła ten telefon. Mówię sobie „Boże, o co jej chodzi, nudzi się ze mną?”. Wyciągnęłam telefon – a tam oprócz SMS-ów od koleżanki był jeden… od Oli – z pytaniem, czy chcę z nią chodzić.

O: A miałam prawie 30 lat. (śmiech)

K: Tak, to trzeba podkreślić. Ola, jako prawie 30-latka, napisała 22-letniej dziewczynie, z którą właśnie się spotkała, SMS-a: „Czy chcesz ze mną chodzić?”. Tak zaczęłyśmy. Po 3 miesiącach zamieszkałyśmy razem. Nie wiem, czy realnie wiedziałyśmy, że to dojdzie do takiego momentu, w jakim jest teraz. Ja to raczej traktowałam na początku jako koleżankę i zabawę. O: Koleżankę i zabawę…! Boże, czego ja się dowiaduję!

K: No i z tej zabawy zrobiło się 10 lat, dwójka dzieci, dwa psy i jedna kotka.

Bardzo spontanicznie brzmi ta historia.

K: Bo my też miałyśmy w głowie, że wszystko przeżywamy ze sobą pierwszy raz. Dla mnie w ogóle to był taki skok na główkę i granie z wieloma emocjami, bo pierwszy raz tworzyłam związek z kobietą.

A skąd pomysł, żeby prowadzić razem Instagram i skąd taka nazwa konta – @mamo.patrz?

K: Konto ja założyłam Oli. Jedyną osobą, która [restrict]wiedziała, że planujemy dziecko, była mama Oli, która mocno nas dopingowała na zasadzie: „Tak, dziewczyny, macie to zrobić!”, więc to była taka podwójna moc. Niestety w momencie, kiedy zaczęłam dorastać do myśli, że „OK, załóżmy rodzinę”, dowiedziałyśmy się, że mama Oli jest chora na raka. Wtedy posiadanie dziecka zeszło na drugi plan, najważniejsza była walka z bardzo trudnym przeciwnikiem. Nie mogę powiedzieć, że tę walkę przegrałyśmy, bo do końca przeżywałyśmy razem również fajne chwile, ale Ula odeszła. Dopiero kiedy Ola przepracowała żałobę, wróciłyśmy do tematu dziecka. Gdy udało się zajść w ciążę, stwierdziłam, że założę konto w formie pamiętnika.

O: „Mamo patrz, co się u nas dzieje” – o to chodziło.

K: Nazwa jest skierowana właśnie do mamy Oli, że „no patrz, udało się, będzie ten twój wymarzony wnuk”. Pomimo że nie jesteśmy osobami praktykującymi, to wierzymy, że ona gdzieś tam jest, bo w wielu trudnych decyzjach dla Oli pojawia się w jej snach.

Czyli zaczęło się bardzo emocjonalnie.

K: Ten Instagram nie miał być profilem tęczowej rodziny, ale jak w telewizji usłyszałyśmy, że jesteśmy ideologią i zaczęła się nagonka, uznałam, że kurde, trzeba pokazać, że jesteśmy normalną rodziną. Ja też nigdy nie pokazywałam twarzy na tym koncie, pisałam po prostu jako K., ale wtedy był we mnie tak mocny przypływ emocji, że napisałam posta, pokazując twarz. Siedziałyśmy jak na szpilkach i lawina ruszyła, ale nie dostałyśmy żadnej negatywnej opinii. Wszyscy powiedzieli, że polubili nas za to, jaką rodziną jesteśmy, a nie w jakiej konfiguracji.

Ochrzciłyście dzieci?

O: Jagienka ma dopiero pięć tygodni, więc jest jeszcze za mała, ale nasz trzyletni Olek nie jest ochrzczony. Co prawda Karola jest z katolickiego domu, same mamy wszystkie sakramenty, ale nie chrzciłyśmy.

K: Pomimo że nacisk ze strony moich rodziców był gigantyczny.

O: Wyszłyśmy z założenia, że skoro nie chodzimy do kościoła, to jak mamy stanąć przed księdzem podczas chrztu, kiedy on zadaje pytanie, czy będziemy wychować dziecko w wierze katolickiej? Mam kłamać dlatego, że jest presja otoczenia, żeby ochrzcić dziecko? A po drugie – przecież nie będziemy pchały dziecka w ręce instytucji, która nie akceptuje nas jako rodziny.

K: Poza tym przed ołtarzem nie mogłybyśmy stanąć razem jako dwie mamy, więc stwierdziłyśmy, że nie. Ale gdybyśmy obie chodziły do kościoła, to byśmy ochrzciły, bo wiara to co innego niż Kościół.

O: Za to Olek ma wybranych chrzestną i chrzestnego bez chrztu – mieliśmy rodzinny obiad i on wie, że ma takie osoby.

Jaką funkcję przyjęły te osoby?

K: Takich osób ważniejszych w życiu Olka, które są już naprawdę bardzo, bardzo dopuszczone do naszego życia i które uczestniczą w nim od samego początku. Ufamy im i do nich zwracamy się po ewentualną pomoc. Chciałyśmy w ten sposób okazać im wdzięczność i podkreślić, że są dla nas ważne, podziękować za to, co robią dla nas każdego dnia.

Ostatnio wasz Instagram jest bardziej aktywistyczny. Pisałyście, że chcecie publikować treści o tęczowych rodzinach. Co to miałoby być?

K: Chcemy przede wszystkim opowiadać na naszych zasadach o życiu tęczowych rodzin. Sam ten slogan „tęczowa rodzina” zaczął mnie ostatnio trochę męczyć, a usłyszałyśmy gdzieś określenie „rodzina z wyboru” i zaczęło mi się to cholernie podobać. Tak, jesteśmy rodziną z wyboru, razem z Olą tworzę rodzinę z wyboru. Swoimi pogadankami chcemy dotrzeć do szerszego grona odbiorców, również do osób heteroseksualnych, żeby zobaczyły, że żyjemy jak one, mamy problemy, smutki i radości. One, raczej się nad tym nie zastanawiają, ale pewnie mają takich ludzi wokół i może patrzą na takie dziewczyny jak my jako na „fajne panie”, jakąś, powiedzmy, Kasię i Marysię – a one też tworzą właśnie taką rodzinę jak my.

O: Tu chodzi o edukowanie po prostu.

K: Napisała też do nas jedna dziewczyna ze świata tęczowych rodzin, że warto by było zrobić pogadankę, jakich pytań nam się nie zadaje. Nie zapomnę, jak ostatnio były prowadzone z nami rozmowy do jednego programu i redaktorka powiedziała, że po zadaniu pytań o to, skąd się wziął Olek, czuje zażenowanie i obrzydzenie do samej siebie. Bo przecież znajomych, którzy są heteroseksualni, nie pyta, w jakiej pozycji stworzyli swoje dziecko.

O: Albo np. pytanie: „To skoro już macie jedno, to kiedy drugie?”. A my się starałyśmy o Jagnę równe 12 miesięcy, w tym były dwa poronienia.

K: Ponad 6 lat dorastałyśmy do tego, by założyć taką rodzinę, to nie jest łatwa decyzja. Chcemy też mówić o tym, jakie są sposoby na posiadanie dziecka przez dwie kobiety, ale nie zamierzamy mówić, z jakiego sposobu my skorzystałyśmy, bo to nikomu nie jest do życia potrzebne i również dlatego, że same chcemy naszym dzieciom przekazać tę informację, a w internecie wszystko zostaje.

O: Możemy tylko powiedzieć, i to nawet jest bardzo ważne, że Olek i Jagna są rodzeństwem biologicznym.

K: Czyli to jest jeden dawca. To był nasz warunek. Wiesz, kiedyś w Polsce było legalne, żeby samotna kobieta, nie mówię lesbijka, ale samotna kobieta poddała się inseminacji w klinice, a teraz wygrywa niestety ten, kto ma więcej pieniędzy, i to jest niesprawiedliwe.

Ola, dopiero co urodziłaś Jagienkę. Jak was traktowali w szpitalu? Miałyście jakieś problemy?

K: W obu przypadkach byłam osobą towarzyszącą i pierwszą osobą do kontaktu.

O: Olek jest przedcovidowy, więc z nim to wszystko inaczej wyglądało. Przy obydwu porodach miałyśmy wykupioną pomoc prywatnej położnej, więc z góry byłyśmy na wygranej pozycji. Ale wszyscy lekarze widzieli, że to jest moja partnerka, nasza położna też wiedziała. W ogóle to jest fajna historia, bo dostałam do niej namiar przez Instagram. Musiałam szybko zmienić szpital, więc zapytałam, czy ktoś mi może polecić położną na Inflanckiej albo na Starynkiewicza, no i dostałam namiar na położną ze Starynkiewicza. Skontaktowałam się z nią i powiedziałam od razu, że będę rodziła ze swoją partnerką, nie będę ściemniała, że to jest moja kuzynka, siostra czy przyjaciółka, a ona mi powiedziała, że fantastycznie, bo… ona ze swoją partnerką mają dwóch synów. Więc to był szok! (śmiech)

K: Ostatnio była nawet taka sytuacja, bo Ola z racji cukrzycy jest regularnie kontrolowana, że pani doktor mówi: „Pani Olu, będzie się pani musiała zgłosić na jeden dzień do szpitala, czy to nie będzie problem, żeby pani partnerka została z dziećmi?”. Więc to było fajne, że jednak nie partner, nie mąż, tylko partnerka.

O: Gdy Olek był malutki i chorował, pojechałyśmy z nim na wizytę do Centrum Zdrowia Dziecka. Do gabinetu weszłyśmy obie – Karola siada przy biurku, wyciąga dokumenty, ja rozbieram Olka, a to była pani profesor, babeczka w podeszłym wieku, tak na oko 60-70 lat. Zbadała Olka, ja go już ubieram – i w pewnym momencie patrzy na Karolę, na mnie, na Olka i mówi: „Chłopie, ale ty masz szczęście, mając dwie matki”.

K: A my weszłyśmy obie na zasadzie: Ola ogarnia dziecko, a ja dokumenty. Nie mówiłyśmy: „Dzień dobry, jesteśmy lesbijkami”.

Czyli wasze doświadczenie i w kontakcie z lekarzami, i w interakcjach na Instagramie pokazuje, że społecznie jesteście akceptowane. To tylko system działa przeciwko i nie daje praw.

K: Nazwijmy to po imieniu, ja dla Oli i dla naszych dzieci jestem nikim w świetle prawa polskiego. W domu dla Olka i Jagny jestem całym światem, a w Polsce – nikim. Mamy zabezpieczenie w postaci testamentu, pełnomocnictw, woli rodzica biologicznego…

O: Ale to wiesz, nie daj Boże mi się coś stanie, Karola zamiast przeżywać żałobę i tłumaczyć dzieciom, co się wydarzyło, leci do sądu i musi walczyć o dzieci. A niech trafi na sędziego z ramienia partii rządzącej, na psychologa sądowego też z partii rządzącej – i pozamiatane.

K: Bada się też więź emocjonalną z dzieckiem, ale jeśli sędzia stwierdzi, że jednak więzy krwi są mocniejsze, to jestem na przegranej pozycji. A i tak my jako laski w świecie tęczowych rodzin mamy bardzo dużo plusów. Niezależnie od tego, czy chodzi o uzyskiwanie informacji o sobie wzajemnie, o akceptację, czy też posiadanie rodziny – naszym największym minusem jest obawa braku tolerancji dla naszych dzieci i to, że nie mamy przyznanych praw, ale np. para dwóch mężczyzn ma jeszcze gorzej. Jeśli chodzi o posiadanie rodziny, to oni już w ogóle mają naprawdę ciężko.

W grudniu zeszłego roku, jeszcze bez Jagienki, ale wraz z czterema innymi tęczowymi rodzinami wzięłyście udział w akcji społecznej Stowarzyszenia Miłość Nie Wyklucza „Jesteśmy rodziną”. Wasze zdjęcia pojawiły się w miejscach publicznych, powstał o was filmik (do obejrzenia na jestesmyrodzina. pl – przyp. red.). Dlaczego zdecydowałyście się wziąć udział?

K: Naszym celem było pokazanie, że jesteśmy taką rodziną jak inne, a różni nas jedynie skład osobowy. Najpierw były te krótkie filmy, potem kampania świąteczna ukazująca, że jesteśmy rodziną i żyjemy wśród innych. Cieszymy się z udziału, dostałyśmy wiele pozytywnych opinii, co pokazało, że społeczeństwo jest gotowe na rodziny z wyboru, ale nadal dużo o nich nie wie i to rodzi często problemy.

O: Na co dzień chcemy też pokazywać naszym dzieciom różne modele, że nie tylko mamy znajomych, u których są mama i tata, ale żeby Olek widział też, że np. Klara z jego grupy w przedszkolu także ma dwie mamy.

K: Zaczęłyśmy szukać, gdzie takie rodziny tęczowe są, bo mamy w swoim otoczeniu pary lesbijek i gejów, ale żadna z tych par nie ma dzieci, więc jesteśmy pierwszą taką rodziną i fajnie. Z mamami Klary już się zawiązała przyjaźń, nawet pomiędzy dziećmi.

O: Będą cztery teściowe. (śmiech)

K: Wszyscy nas pytają, jak zareagujemy, gdy Olek kiedyś przyprowadzi chłopaka albo dziewczynę. No jak? Nijak. Ważne, żeby był albo była fajna. No ale ten chłopak albo dziewczyna na starcie ma dwie teściowe, to trzeba zapytać, jak ona albo on sobie z tym poradzi. (śmiech)

Powiedzcie, czego wam życzyć? Widzę w was dużo szczęścia, więc tego chyba nie trzeba.

O: Żeby koledzy Olka mówili: „Stary, ty masz zajebiście spoko te matki”. [/restrict]

Historia pewnej wojennej obietnicy, którą złożyli sobie STANISŁAW CHMIELEWSKI i WŁADYSŁAW BERGMAN

Przychodził do nas Staś Chmielewski, o którym muszę oddzielnie opowiedzieć. Historia Stasia Chmielewskiego zaczęła się dla mnie właśnie wtedy – u Szawernowskich na Marszałkowskiej. Staś (…) był to młody człowiek. Miał wtedy chyba lat trzydzieści jeden, czy coś takiego – przystojny – którego nie znałyśmy przedtem, który był przyjacielem jakiegoś mojego wuja z drugiej linii. Historii tej ja nie rozumiałam zupełnie. Dopiero później zrozumiałam, o co chodziło, bo jeszcze nie byłam gotowa rozumieć takich rzeczy. Ten Staś bardzo kochał tego mojego wuja dużo od niego starszego. Wuj poszedł na front i zginął pod Tobrukiem. Ale została jego siostra i jego matka i Staś się nimi zajął. A jak już się nimi zajął, to i nami się zajął. Z miłości do tego Władka. Ale jak się zajął? Tak zupełnie, zupełnie bezinteresownie. Z narażeniem życia i jak się mu mówiło o tym, że się naraża, to mówił: „Cóż… ja jestem sam, nie mam żony, nie mam dzieci. Mi wolno robić, co ja chcę. I nic nikomu nie grozi z tego powodu”.

Ten krótki fragment pochodzi z wywiadu z Janiną Bauman (z domu Lewinson) przeprowadzonego w 1997 r. dla USC Shoah Foundation. Świadkini wspomina moment tuż po ucieczce z getta warszawskiego na aryjską stronę. Pierwsze lokum – pokój w mieszkaniu państwa Szawernowskich na rogu Marszałkowskiej i Moniuszki – załatwił dla niej, jej siostry i matki Stanisław Chmielewski.

Anioł Opatrzności

„Dobry Staś” albo „Anioł Opatrzności” – tak nazywano tajemniczego pana Chmielewskiego. W 1983 r. został odznaczony medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. W czasie II wojny światowej pomógł uratować ponad 20 osób – przede wszystkim bliskich i przyjaciół [restrict]Sary Bergman (Stefanii Zagórskiej), matki swojego ukochanego Władysława. Pierwszą kryjówką zorganizowaną dla pani Bergmanowej był dom rodzinny Stanisława i jego matki. Zresztą wielokrotnie starsza pani Chmielewska przejmowała „obowiązki” syna i, szczególnie po zamknięciu getta, pomagała spieniężać dobra przekazane przez rodziny żydowskie, aby uzyskać pieniądze na zakup jedzenia i najpotrzebniejszych rzeczy. Stanisław był właścicielem straganu z ubraniami na Kercelaku w Warszawie (targowisko). To miejsce było czymś w rodzaju punktu przerzutowego. Tam łączono ukrywających się i opiekunów oraz ustalano kto, kiedy i jak przeprowadzi kolejne akcje pomocowe.

Pan Chmielewski od zawsze pozostawał w cieniu. Nie opowiadał o sobie. W 1961 r. sporządził świadectwo zatytułowane „Wspomnienia z okresu okupacji”, które zdeponowano w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Relacja jest praktycznie w całości poświęcona historii ratowanych osób i sposobom organizowania ratunku po aryjskiej stronie. Chmielewski opisywał siebie jedynie jako narzędzie. Próżno szukać w tym tekście fragmentów dotyczących jego biografii. Nie wiadomo nawet, jakie miał wykształcenie i zawód. Nie wiadomo, jakie były jego powojenne losy. Jedyny osobisty, choć odrobinę zawoalowany fragment tych zapisków dotyczy Władysława i decyzji o ratowaniu innych:

Tak się złożyło, że i ja i przyjaciel mój, Władysław Bergman znaleźliśmy się w Lublinie. W Lublinie stała jednostka, do której Władysław Bergman wstąpił jako ochotnik, chcąc z bronią w ręku walczyć przeciw hitlerowskim faszystom. Rozstając się z mym przyjacielem, prosiłem go, by zaopiekował się moja matką, jeśli wydarzy się, że zginę. Odpowiedział wtedy ze zdumionym wzruszeniem ramion: chyba nie ma o czym mówić! Bo i ty zaopiekujesz się przecież moją, kiedy mnie diabli wezmą. Podaliśmy sobie ręce, uścisnęliśmy się serdecznie i każdy z nas poszedł w swoją stronę tej wojny, aby już nigdy w życiu z sobą się nie spotkać.

Homoseksualna siatka konspiracyjna

Stanisław mówił o ukochanym „przyjaciel”. Ewidentnie maskował ich relację miłosną. Być może chodziło o bezpieczeństwo i przyzwyczajenie do ukrywania wszelkich queerowych związków. W końcu w przedwojennej Polsce, mimo iż homoseksualność nie była karana żadnym paragrafem – z wyjątkiem „zawodowej prostytucji osób tej samej płci (artykuł 207 kodeksu Makarewicza) – warszawski Referat Policji Kobiecej prowadził tzw. skorowidz osób podejrzanych, w którym katalogowano „przestępców seksualnych”. Wśród nich, obok osób oskarżonych o sutenerstwo, prostytucję, propagowanie pornografii czy gwałty, spisywano również nazwiska mężczyzn uznanych za homoseksualnych. Oznaczano ich skrótem „peder.” od słowa „pederasta”. Siedemdziesiąt siedem osób spisano w ciągu 5 lat od 1934 r. tylko w samej stolicy. Jednym z nich był Władysław Bergman. Nazwiska Staszka nie ma na liście, ale można tam znaleźć m.in. Józefa Czapskiego, Pawła Hertza czy dr. Mieczysława Zamenhofa. Co ciekawe, pierwsze konspiracyjne zadanie Chmielewskiego polegało na przewiezieniu listów i krótkich lakonicznych wiadomości z Lublina i Wilna do stolicy. Chodziło o uspokojenie rodzin żydowskich uciekinierów, którzy znaleźli bezpieczne schronienie. Pod koniec października 1939 r. Chmielewski rozwoził korespondencję swoich przyjaciół w Warszawie. Zapukał wtedy do drzwi rodziców Herza i Zamenhofa. Z tymi pierwszymi miał kontakt do 1941 r. Najprawdopodobniej im też próbował pomagać.

Dla Chmielewskiego impulsem do stworzenia siatki konspiracyjnej były uczucie i obietnica dana partnerowi. Nie zmienia to faktu, że już na samym początku okupacji starał się wspierać innych nieheteronormatywnych mężczyzn żydowskiego pochodzenia. Można przypuszczać, że pomógł wielu, o których nawet nie wspomniał. Zgodnie z prawem okupanta podejrzenie o relacje intymne mężczyzn także polskiego pochodzenia skutkowało śledztwem i procesem na mocy paragrafu 175 albo 175a. Chmielewski również mógł czuć się zagrożony z tego powodu.

Jednocześnie warto zwrócić uwagę, że do siatki Stanisława należeli także homoseksualni mężczyźni. Najprościej rzecz ujmując – przedwojenni znajomi starali się w czasie wojny wspierać nie tylko siebie nawzajem, ale również pomagać innym. Gunnar S. Paulsson w swojej książce „Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940- 1945)” jako pierwszy opisał „instytucję konspiracyjną” Chmielewskiego. Nie ukrywał, że impulsem do ratowania w przypadku Stanisława była relacja z Bergmanem. Wskazywał nawet, że w procesie pomagania brały udział także inne osoby nieheteronormatywne, choć nie wymienił żadnej z nich z imienia i nazwiska:

Natrafiamy też na dość wyraźne wskazówki, że większość osób z grona Chmielewskiego wywodziła się z homoseksualnych kręgów i pomagała współofiarom nazistowskich prześladowań. Jednak ujawniona w tych relacjach rozleglejsza sieć sięgała do bardzo różnych środowisk. Obejmowała arystokratów Szawernowskich, Zielińskich z ich robotniczym rodowodem, radykalne kręgi prawego skrzydła ONR i OWP, z którymi kontaktował się Chmielewski, komunistów, do których zaliczał się jego przyjaciel doktor Płocker.

Warto jednak zwrócić uwagę, że w wizji Paulssona homoseksualni mężczyźni ratujący Żydów to osobna kategoria – „osobne środowisko”, które funkcjonowało gdzieś obok innych wymienionych. Nic bardziej mylnego. Wspomniana przez Janinę Bauman szlachecka rodzina Szawernowskich zgodziła się przyjąć panie Lewinson tylko i wyłącznie dzięki wsparciu najmłodszego syna Andrzeja – inżyniera działającego w strukturach Armii Krajowej. Dzięki przyjaźni z Andrzejem Stanisław miał możliwość załatwienia podrobionych dokumentów osobistych, tak zwanych Kenkart. Po wojnie Chmielewski wiedział, jakie były losy walczącego w powstaniu warszawskim Szawernowskiego. Oznacza to, że mieli kontakt także po 1945 r. Stanisław wspomniał w swojej relacji, że Andrzej wyjechał do Szwecji. Nie dodał, że dawny przyjaciel przez kilkadziesiąt lat mieszkał w mieście Eskilstuna razem ze swoim partnerem. Ich związek nie był tajemnicą. Szawernowski zmarł w 1981 r. Jedenaście lat później odszedł Chmielewski.

Tak naprawdę tylko dzięki wspomnieniom Janiny Bauman wiemy coś więcej o samym Stanisławie. Inni uratowani, m.in. prof. Leon Płocker czy Maria Nowak (Maryla Bergman – siostra Władka) potwierdzali jedynie jego zasługi i bezinteresowność w niesieniu pomocy. Nikt nie wspominał o jego życiu prywatnym. Już w 1989 r. w „Zimie o poranku” Janina Bauman pisała wprost o orientacji psychoseksualnej Stanisława: Nie znałyśmy go wcześniej. Był starym przyjacielem Maryli, czy raczej jej nieobecnego teraz brata. Dopiero po dłuższym czasie zrozumiałam, że coś więcej niż przyjaźń łączyło niegdyś Stasia ze znacznie od niego starszym Karolem (J. Bauman stosuje pseudonimy – Karol to Władysław – JO). (…) Od pierwszej wizyty czułyśmy się dobrze w towarzystwie Stasia. Był prosty w obejściu i pogodny, nie wydawał się wcale przerażony tym, co robił dla nas i wielu innych. (…) Staś posiadał wszystkie pożądane cechy: miał trzydzieści jeden lat (Chmielewski urodził się w 1909 r. – miał trzydzieści cztery lata – JO), był rosły i dorodny, niebieskooki i jasnowłosy (…) i robił przyjemne wrażenie szczerego wiejskiego chłopaka. Ubierał się zgodnie z wojenną modą: nosił wysokie buty, bryczesy, elegancką sportową kurteczkę i śmieszny kapelusik z zielonym piórkiem (…). Staś nie zwracał na mnie najmniejszej uwagi. (…) Zwierzyłam się nawet Mamie, ale ona powiedziała, że nie mam racji. Czerwieniąc się trochę, zaczęła mi tłumaczyć, że Staś należy do szczególnego rodzaju mężczyzn, którzy nie czują pociągu do kobiet.

Radykalne przemilczenie

Prawie 80 lat po wojnie biografia Stanisława Chmielewskiego jest nadal praktycznie nieznana. Dotychczas nikogo nie interesowała opowieść o homoseksualnym Polaku bezinteresownie ratującym żydowskie rodziny w ramach obietnicy złożonej ukochanemu. Być może – podobnie jak w przypadku innych queerowych historii z okresu wojny – chodziło po prostu o radykalne przemilczenie „odmieńczego” potencjału zakodowanego w tej opowieści.

Dziś w przypadku relacji Stanisława i Władysława oraz queerowego pokrewieństwa siatki Chmielewskiego odzyskiwanie tej narracji polega prawdopodobnie na przewartościowaniu naszych oczekiwań. Nigdy nie otrzymamy wszystkich odpowiedzi, bo nawet jeśli Stanisław mówił o Władysławie i bliskich, to zawsze „w konspiracji”. Tak, żeby nikt nie był z tego powodu zagrożony. Do dziś trudno wytropić nawet najmniejszy szczegół dotyczący jakiegokolwiek innego wątku biograficznego związanego z Chmielewskim i Bergmanem poza opowieścią o ratowaniu. Najprawdopodobniej zawdzięczamy to samemu Chmielewskiemu. Zresztą, ponownie dzięki Janinie Bauman, wiemy, że także po wojnie kontynuował swoją misję. W 1968 r. w trakcie antysemickiej kampanii, kiedy Baumanów zmuszono do opuszczenia Polski: Wśród ludzi, którzy odwiedzali nas (Zygmunta i Janinę Baumanów oraz ich trzy córki – JO) był Staś Chmielewski, mój opiekun z czasów okupacji. Przez wiele lat nie miałam z nim kontaktu. Teraz znów się zjawił, gotów – jak kiedyś – pomóc nam w trudnej sytuacji.

***

Po wojnie Stanisław mieszkał w Wilanowie, później na ulicy Suwalskiej w Warszawie. Tylko raz w życiu opuścił Polskę, aby odebrać osobiście medal Sprawiedliwego wśród Narodów Świata w Izraelu. Wiedział, że jego partner zginął pod Tobrukiem. Trudno powiedzieć, czy miał świadomość, że porucznika Władysława Bergmana pochowano na Brytyjskim Cmentarzu Wojennym Heliopolis w Kairze. Bergman zmarł najprawdopodobniej wskutek odniesionych ran 12 sierpnia 1945 r.

[/restrict]Za pomoc w poszukiwaniu śladów Stanisława Chmielewskiego dziękuję: Raimundowi Wolfertowi, Marcie Janiszewskiej, Paulinie Pająk, Izabeli Wagner, Wojtkowi Szotowi i Th omasowi Rothowi (Swedish Army Museum).

Proszę o kontakt wszystkie osoby, które mają jakiekolwiek informacje dotyczące Stanisława Chmielewskiego, Marii Nowak (Maryli Bergman) i innych osób opisanych w tym tekście: j.ostrowska.rosa@gmail.com Dr Joanna Ostrowska – historyczka zajmująca się zapomnianymi ofiarami nazizmu. Autorka książek: „Przemilczane. Seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej” (2018) i „Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej” (2021).

Dr Joanna Ostrowska – historyczka zajmująca się zapomnianymi ofiarami nazizmu. Autorka książek: „Przemilczane. Seksualna praca przymusowa w czasie II wojny światowej” (2018) i „Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej” (2021).